Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 9]

Veel genade op een beperkt aantal vierkante meters
John Lukacs' boek over Boedapest rond 1900

Budapest 1900 A Historical Portrait of a City & its Culture door John Lukacs Uitgever Weidenfeld & Nicolson, 256 p. Importeur Consul Books, f 72,55

Michaël Zeeman

Er is iets eigenaardigs met Boedapest. Wie de stad ooit bezocht herinnert zich naderhand, thuis, een fraaie, zij het ook tamelijk vervallen stad. De doorheen geschudde doos foto's die in het geheugen achterblijft wekt, bij oppervlakkige aanraking, een herinnering aan lichte melancholie en grote gemoedelijkheid, aan een onvervreemdbaar voorbeeld van een belle époque. Het geheugen biedt een sfeer van lofwerk en pilasters, van buikige balkonnetjes aan onbedwingbaar grote huizen, van koepels en binnenplaatsen, van brede boulevards en prettige pleinen.

Maar wie uit die verzameling afbeeldingen er een probeert te lichten die iets weergeeft dat geheel op eigen kracht mooi is, staat voor een raadsel. Dat enorme parlementsgebouw aan de Donau? Een belachelijk grote bouwplaat, vol onhandige boogjes en spitsjes, zelden in gebruik geweest als parlement en zo te zien bedacht door iemand die nog vaag wist hoe Parijs en Rome eruitzagen - maar dan door elkaar heen en gecomprimeerd tot één klomp metselwerk. De opera? Namaak, met vette knipogen naar Parijs en Wenen. Dat slot, compleet met paleizen, muren en kerk, boven op de berg die Boeda vormt? Op de keper beschouwd doet het vooral aan kasteel Haarzuilens denken: gebouwd voor de gein van romantici, een Hollywood-decor voor wie z'n eigen ridderroman wil spelen. Die lommerrijke boulevards dan? Hmmm - de ene is niet veel meer dan een brede straat, en die andere, de Népköztársaság útja, is, achteraf beschouwd, vooral saai. En een beetje onbeduidend.

Dat is het vreemde: hoe kan een verzameling luidruchtige bouwwerken in samenhang een overrompelende stad worden? En, voor wie de beschrijving van de adolescentie van die stad, Budapest 1900, leest, hoe kon een loom stadje op een heuvel samen met een gat in de uiterwaard aan de overkant van de rivier, in zo korte tijd worden uitgebouwd en verbouwd tot een stad met een ongebruikelijke allure?

In Budapest 1900 probeert John Lukacs - geen familie van Georg - die vraag te beantwoorden, zonder haar overigens te stellen. De vraag is wat die metamorfose veroorzaakt heeft - waar komt die geest vandaan die bewerkstelligt dat in ruwweg de laatste kwart van de vorige eeuw zo'n explosie van aanbestedingen van publieke werken plaats heeft? Want in die periode bouwt men twee imposante bruggen, de Elizabeth- en de Margaretha-brug, een burcht met paleizen en de Matthiaskerk boven op de heuvel die het hart van Boeda vormt, een koninklijk parlementsgebouw van 268 bij 118 meter, een operagebouw alsook een voor de operette, een klassiek ogend museum voor beeldende kunst met bijbehorend plein, een soort ringboulevard alsmede enkele daarmee snijdende radialen, een aantal stations en, niet te vergeten, een kolossale hoeveelheid appartementscomplexen die de tand van de tijd doorstonden, zij het gehavend, en ook vandaag de dag nog de sfeer van de stad bepalen.

Boedapest rond 1900: het terras van het koffiehuis Drechsler, tegenover de Opera

Er is, met andere woorden, alle reden om een boek te schrijven over het thema dat Lukacs koos. Er zijn bovendien meer redenen dan die van een materiële verandering om dat te doen. Dat kan ook niet anders, want in die energieke aanpak van de stadsbouw die het Boedapest van het fin de siècle karakteriseert, weerspiegelt zich een verandering van geestesgesteldheid, een kleine culturele revolutie.

Genade

Tussen 1875 en 1900 wordt, aldus Lukacs, in Hongarije in het algemeen maar wel heel speciaal in Boedapest een generatie van zeer getalenteerden geboren. Onder hen zijn componisten en geleerden, schrijvers en schilders, journalisten en begaafde koffiedrinkers. Onder hen zijn met name zes latere Nobelprijswinnaars, natuurkundigen als von Neumann en Wigner, de wiskundigen Riesz en Fejér, de fotografen Kertész en Brassaï, de filosofen Mannheim en Polanyi, de architecten Breuer en Moholy Nagy, de publicisten Herzl en Koestler, de componisten Bartók en Kodály, de schrijvers zus en de schilders zo. Dat is, het zij toegegeven, wel heel veel genade op een beperkt aantal vierkante meters.

Het lijkt wel op wat er ongeveer terzelfder tijd in Wenen gebeurde, en waar Carl Schorske tien jaar geleden (en onlangs in Nederlandse vertaling verschenen bij Agon voor f 59,50) dat indrukwekkende boek, Fin de siècle Vienna, aan wijdde in een poging tot begrip van die culturele eruptie te komen. Het fenomeen lijkt erop, maar het boek dat het ene tracht te behandelen lijkt niet op het andere. Want er zijn vragen genoeg, vragen waarop vanzelfsprekend niet veel meer dan een voorzichtig en altijd enigszins speculatief antwoord te geven valt. Maar waar Carl Schorske indertijd een moedige poging onderneemt enige lijn aan te brengen in een zeer breed spectrum, blinkt John Lukacs uit in het stellig poneren van suggestieve feiten, zonder daarin nochtans meer samenhang dan die van tijd en plaats te tonen. Het gaat hem om een generatie en om de omstandigheid dat die geboren wordt of opgroeit in een stad die dan juist ingrijpend verandert.

Die veranderingen hebben een historische achtergrond. In 1867 maakte Hongarije zich los van het tot dan toe dominerende moederland Oostenrijk. Die Ausgleich was betrekkelijk en leidde niet tot een nieuwe, volledig autonome staat, maar wel tot een soort volwassenheid. Defensie, buitenlandse politiek en een deel van de financiën bleven centraal vanuit Wenen geregeld, maar talrijke andere binnenlandse kwesties werden naar Boedapest gedelegeerd. Ze kwamen daarmee in handen van de Hongaren zelf.

John Lukacs bespreekt de sociale consequentie van die volwassenwording niet. Hij noemt de Ausgleich en vertelt netjes wat de afspraken waren die Franz Joseph met de nieuwe locale regering maakte, maar niet dat de verplaatsing van het machtscentrum naar de hoofdstad nogal wat gevolgen had. Die gevolgen - onderwijs en rechtspraak volkomen in eigen hand, het ontstaan van de klasse van ambtenaren en beroepsbestuurders - zijn bepalend geweest voor de verandering die ook Lukacs even later in Boedapest constateert: er moest nu stomweg een parlementsgebouw komen, want er was voortaan een heus parlement, eigen culturele uitingen moesten hun onderdak krijgen, want die nationale, Hongaarse cultuur, kreeg voorrang boven de eerder geimporteerde Duits-Oostenrijkse, et cetera.

Kapotte kaleidoscoop

Hoe sterk die verzelfstandigingen doorwerken in de cultuur en of ze zo'n explosieve groei als die van Boedapest begrijpelijk kunnen maken, weet geen mens. Maar je kan er wel iets over zeggen. Wat we nu hebben is het historische portret van de stad. Dat portret is spectaculair; het toont ons de geboorte van iets dat we nog altijd indrukwekkend vinden. In dat portret wordt bovendien een opvallende groep mensen geplaatst. Maar het is als met de sepiakleurige foto die je op een rommelmarkt treft; nooit zal je weten wie je ziet, de datum kun je aan de hand van technische gegevens en modes wel ongeveer herleiden, maar waarom die mensen zo curieus vanuit dat wonderlijke decor in die camera staan te loeren blijft voor altijd duister.

John Lukacs begint zijn historische portret met een evocatieve wandeling door een almaar groeiend Boedapest. Hij beschrijft wat er was en wat er voor in de plaats kwam - hoe het kinderkopje een volwassen gezicht kreeg. Over die geschiedenis legt hij die van de Hongaren, daarover die van de macht en tenslotte belandt hij bij zijn feitelijke thema - de generatie van 1900. Voorde prominente leden van die generatie is dan weinig ruimte meer; hun opmerkelijke gaven worden slechts vluchtig behandeld, en de coïncidentie van hun gelijktijdige jeugd is weliswaar suggestief, maar krijgt geen uitbreiding met een analyse van dat toeval-of-geen-toeval.

Het is ook de omgekeerde wereld: dat die

Vervolg op pagina 12