Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 3]

Ik kan ‘De chauffeur verveelt zich’ bijna zingen
Ad Zuiderent promoveert op roman van Gerrit Krol

Jannetje Koelewijn

Ad Zuiderent (45) is dichter, poëziecriticus van De Tijd, redacteur van het Kritisch Lexicon van de Nederlandstalige Literatuur na 1945, en docent aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Op 30 november promoveerde hij tot doctor in de Nederlandse letterkunde met een proefschrift getiteld Een dartele geest. Aspecten van ‘De chauffeur verveelt zich’ en ander werk van Gerrit Krol (Querido, 478 p., f 39,50). Jannetje Koelewijn sprak met de promovendus over zijn fascinatie voor Gerrit Krol.

Ad Zuiderent spreekt zichzelf graag tegen. Aan het eind van ons tweede gesprek, een paar dagen voor zijn promotie, zegt hij met halfgemeende, halfgespeelde jaloezie hoe knap hij het van sommige vakgenoten vindt dat ze in staat zijn om bij wijze van spreken vanaf de top van de Olympische berg hun meningen en hun theorieën te formuleren. ‘Neem nou Kees Fens,’ zegt hij. ‘Die maakt op mij de indruk dat hij overzicht heeft over wat hij weet en wat hij vindt. Overlijdt er bijvoorbeeld een belangrijke dichter, dan kan hij onmiddellijk een gedegen stuk over die man schrijven, en het staat de volgende dag in de Volkskrant.’

Zelf, zegt hij, zou hij dat ook wel willen kunnen, ware het niet dat hij meer het type van de verkenner is. In zijn kritieken bespreekt hij bij voorkeur nieuw verschenen poëzie, geen verzamelbundels, en het liefst stelt hij iedere keer opnieuw vast wat hij van belang acht en wat niet. ‘Een tijdlang ben ik al mijn recensies begonnen met het zinnetje “Poëzie is...”,’ zegt hij. ‘Bijvoorbeeld: poëzie is een maskerade. Of: poëzie is een omweg om te betogen wat je wilt betogen. Telkens iets anders. Altijd als ik denk dit is mijn visie, denk ik meteen misschien is het omgekeerde ook waar. Die eigenschap weerhoudt me ervan om al te nadrukkelijk uitspraken te doen. En als ik ze mezelf toch hoor doen, word ik lacherig.’

Tegenover de verkenners, onder wie hij zichzelf dus rekent, zet Ad Zuiderent de samenvatters, degenen die voor ieder artikel dat ze schrijven kunnen putten uit een reservoir van weloverwogen ideeën: niet alleen Kees Fens, maar ook iemand als Tom van Deel, literatuurrecensent van Trouw en de man bij wie Ad Zuiderent ooit afstudeerde. Maar nauwelijks heeft hij het verschil tussen de verkenner en de samenvatter uitgelegd, of hij wil ook deze uiteenzetting graag nuanceren. In zijn hoedanigheid van dichter voelt Ad Zuiderent zich namelijk wel een samenvatter. Of beter: een eclecticus. Geen vernieuwer, maar iemand die uit dat wat al bestaat, kiest wat van zijn gading is en in een nieuw verband plaatst. ‘Was ik een componist,’ zegt hij, ‘dan zou ik werken op de manier van Bach, of van Mahler. Dat zijn mensen die aan het eind van een traditie staan en in wie die tradities samenvloeien.’

Ad Zuiderent noemt drie auteurs van wie hij in de loop van zijn leven zeer veel heeft opgestoken (het woord invloed wil hij niet gebruiken, dat klinkt hem te veel naar naäpen): Lucebert toen hij nog op school zat en in de jaren vlak daarna, vervolgens Witold Gombrowicz, en tenslotte, vanaf 1966, Gerrit Krol. Over Gerrit Krol, of om precies te zijn, over een aantal aspecten van diens roman De chauffeur verveelt zich en ander werk, heeft Ad Zuiderent zijn proefschrift geschreven.

Gerrit Krol publiceerde De chauffeur verveelt zich in 1973, elf jaar na zijn debuut De rokken van Joy Scheepmaker. Oppervlakkig beschouwd gaat het boek, dat volgens de schrijver zelf in hoge mate autobiografisch is, over de belevenissen van een zekere Gerrit, die als automatiseringsdeskundige in dienst van verschillende oliemaatschappijen over de hele wereld reist, gedeeltelijk in gezelschap van zijn echtgenote Marie, gedeeltelijk in zijn eentje vanwege huwelijksmoeilijkheden. Halverwege het verhaal vestigt Gerrit zich voor een winter op het eiland Texel. Hij wil zich voortaan helemaal aan het schrijverschap wijden - maar het resultaat is een diepe persoonlijke crisis.

Behalve hierover gaat de roman over duizend en één dingen meer. Het verloop van het verhaal is ondergeschikt aan de ideeën waar de schrijver de lezer deelgenoot van wil maken. Vaak staan ze, omsloten door twee witregels, middenin de tekst.

Gerrit Krol schrijft niet wat je noemt gemakkelijke boeken, en Ad Zuiderent is de laatste om dat te ontkennen. ‘Een roman van Krol verslind je niet,’ zegt hij. ‘Je moet hem lezen achter je bureau, rechtop, met een notitieblok bij de hand.’

Gerrit Krol en Ad Zuiderent na afloop van de promotie
klaas koppe

Soms, bij eerste lezing, ergert hem dat: een mens is liever lui dan moe. Maar, zegt hij, een roman van Krol wordt pas echt interessant na herhaalde lezing. ‘Je bent lezer, maar je bent tegelijkertijd uitvoerder - alsof je een sonate van Beethoven op de piano speelt. Pas na veel oefenen kan het mooi worden. Was De chauffeur verveelt zich een muziekstuk, dan zou ik nu wel een recital durven geven.’

Aanpassing

In de eerste stelling bij zijn proefschrift zegt Ad Zuiderent: ‘Een roman als De chauffeur verveelt zich moet gelezen worden als poëzie: langzaam, herhaalde malen, en met het oog voor de samenhang tussen vaak ver van elkaar verwijderde details.’

Op de vraag waarom Ad Zuiderent het werk van Krol interessant genoeg vindt om er zoveel jaren van zijn leven aan te besteden, geeft hij in de loop van de twee gesprekken minstens vijf keer antwoord - en, zoals zijn gewoonte is, telkens verschillend. Eerst noemt hij, op tamelijk afstandelijke toon, een paar thema's die Krol in zijn romans behandelt en die hem zeer aanspreken: de fascinatie voor de schoonheid van fabrieken en van techniek in het algemeen, bijvoorbeeld, of de meelevende aandacht voor de tragiek van mensen die zichzelf groter zien dan hun omgeving hen ziet. Maar geleidelijk aan wordt Ad Zuiderent persoonlijker - of misschien is eerlijker een beter woord. ‘Hoe pas je jezelf aan je omgeving aan,’ zegt hij. ‘Dat is een van de kernvragen van De chauffeur verveelt zich.’

Om zijn bewering te illustreren slaat hij de roman open op pagina 131 en leest hij voor: ‘Zo begint ieder mens: zacht. En hij begint ermee zijn omgeving te ervaren als hard. De mensen die hem tegemoet treden zijn harder dan hij en hij weet niet of hij net zo hard moet worden...’

Hoe pas je je aan. Het is, zegt Ad Zuiderent, ook een van de kernvragen die hij zichzelf zijn leven lang al stelt. ‘Vaak overvalt mij een gevoel van desintegratie. Ik bedoel, ik ervaar mezelf dikwijls als verbrokkeld. Het probleem is: in welke situatie laat je welke kant van jezelf zien. Ik kan me aanpassen, ik heb geleerd om me staande te houden. Maar telkens dringt zich de vraag op: waarom moet ik nú zo zijn, waarom kan het niet anders?’

Over die kant van het leven gaat het werk van Gerrit Krol, onder andere. Maar in De chauffeur verveelt zich laat de schrijver volgens Ad Zuiderent zien dat er uit de enorme heterogeniteit waaruit het leven bestaat toch een eenheid valt te smeden. ‘Het ethische, het artistieke, het technische, het filosofische, het religieuze - Krol integreert het allemaal in één roman.’

De chauffeur verveelt zich is voor Ad Zuiderent niet zomaar een boek. ‘Het is,’ zegt hij, ‘een roman die me veel duidelijk heeft gemaakt van hoe ik zelf in elkaar zit. Ik lees hem telkens opnieuw met grote instemming. Wat hier staat, is waar. Zoiets, in ieder geval.’

Ad Zuiderent heeft een proefschrift geschreven over aspecten van De chauffeur verveelt zich. Dat houdt onder meer in dat hij niet alles wat er in principe te behandelen viel ook inderdaad behandeld heeft. Hij heeft bijvoorbeeld geen hoofdstuk geschreven over de topografie in de roman, wat mij persoonlijk een beetje verbaasde, want Ad Zuiderent heeft onderzoek gedaan naar de rol van topografie in literaire werken. ‘Eerlijk gezegd had ik geen zin om er in mijn proefschrift een apart hoofdstuk aan te wijden,’ zegt Ad Zuiderent. ‘Ik herken mezelf in wat Krol zegt: het is stomvervelend om nog eens op te schrijven wat je al een keer hebt opgeschreven.’

Ad Zuiderent noemt nog een hele rits aspecten waar hij het in zijn boek niet over heeft: Krols ideeën over rechtvaardigheid, bijvoorbeeld, of die over kunst en het kunstenaarschap. Ook aan de merkwaardig clichématige manier waarop Krol over vrouwen schrijft (Marie doet niets anders dan boodschappen sjouwen en ramen lappen) heeft hij geen speciale aandacht besteed - maar over dat onderwerp schrijft een van Zuiderents studenten nu een scriptie. Zuiderent zegt: ‘Krol is een schrijver, je trekt aan één draadje en er komt een hele kluwen van nieuwe gedachten mee. Alles is met elkaar verweven, het is een zeer compacte roman. Ik kan de De chauffeur verveelt zich bijna zingen, en nog, als ik hem herlees, denk ik voortdurend: o ja, dat is er ook nog, wat raar dat me dat nooit eerder is opgevallen.’

In de bijna vijfhonderd bladzijden van zijn proefschrift heeft Ad Zuiderent wel hoofdstukken gewijd aan uiteenlopende onderwerpen als de ontvangst van Krols werk door de kritiek en de vraag of Krol nu wel of geen postmodernist is. De mooiste hoofdstukken gaan over de totstandkoming van de titel De chauffeur verveelt zich en over de relatie tussen Krol en andere denkers als M.C. Escher en D.N.L. Vink. Hierin beschrijft Ad Zuiderent bijvoorbeeld hoe jammer het is dat Douglas Hofstadter, de auteur van Gödel, Escher, Bach, geen Nederlands leest. In dat geval had hij in zijn succesboek ook het werk van Krol kunnen betrekken, en daar had het zeker aan gewonnen.

Ambachtelijke kant

Het omvangrijkste en meest traditioneel wetenschappelijke gedeelte van het proefschrift gaat over de verdeling van De chauffeur verveelt zich in hoofdstukken, paragrafen en kleinere segmenten. De manier waarop Krol dat doet, is karakteristiek en betekenisvol. Deze aandacht voor de ambachtelijke kant van het schrijverschap had Ad Zuiderent, zegt hij zelf, waarschijnlijk niet gehad als hij geen dichter was geweest. ‘Hoe geeft een schrijver vorm aan wat hij wil meedelen,’ zegt hij. ‘Dat interesseert me. Als ik een gedicht maak, vraag ik me ook af waarom ik op een bepaald moment een nieuwe strofe begin.’

Ad Zuiderent vertelt dat Gerrit Krol zelf met dit deel van het onderzoek het meest ingenomen was en hij kan zich dat goed voorstellen. ‘Hij is zelf uiteraard ook geïnteresseerd in het ambacht,’ zegt hij. ‘Bovendien, critici hebben vaak over Krol geschreven dat hij een perfect stilist is en dat ieder woord bij hem op de juiste plaats staat. Waarom dat zo is, kunnen ze nooit beargumenteren. Maar door te tellen en door de structuur van de roman zeer zorgvuldig te bestuderen, kun je laten zien: inderdaad, die woorden en die zinnen staan noodzakelijkerwijs op die plaats.’

De meeste zorgen heeft Ad Zuiderent zich gemaakt over Krols gewoonte om romans voor een herdruk grondig te herzien. ‘Eén van de redenen waarom ik voor mijn onderzoek De chauffeur verveelt zich heb genomen,’ zegt hij, ‘is dat hij juist in deze roman na publikatie niets meer heeft veranderd. In mijn proefschrift beweer ik: hier hebben we te maken met een boek waarvan de schrijver niets meer terugneemt. Als Krol wel met een herziening was gekomen, had ik weer opnieuw kunnen beginnen. Ik heb weleens tegen hem gezegd: dat ga je me toch niet aandoen, hè.’

Ad Zuiderent heeft lang aan zijn proefschrift gewerkt, en een van de redenen daarvan is dat hij het er niet voor over had om zijn wetenschappelijke taak ten koste te laten gaan van zijn eigen dichterschap. Vorig jaar nog verscheen van hem zijn vijfde bundel: Op het droge. ‘Poëzie publiceren betekent voor mij onder andere het geven van een teken van leven,’ zegt hij. ‘Meer dan je misschien aan de buitenkant van mijn gedichten kunt zien, doe ik door middel van poëzie verslag van mijn leven. Niet in anekdotische zin, maar in de zin van hoe ik tegen de wereld aankijk en hoe ik verander. Als ik een gat zou hebben van een paar jaar, dan zou het lijken of ik een tijd dood was geweest.’

Pas als we verder praten over zijn proefschrift, slaat Ad Zuiderent zijn vertrouwde, relativerende toon weer aan. ‘Je vervelen,’ zegt hij, ‘betekent bij Krol een manier van je aanpassen aan je omgeving. Verveling is stilstand, maar ze is nodig om na verloop van tijd weer die dingen te kunnen doen die echt van belang zijn. Dat gevoel heb ik ook vaak. Je doet veel in je leven waarvan je denkt: moet dit echt? Ja, het moet echt, en daarna kom je, als je geluk hebt, weer in een versnelling.’

Hij noemt het schrijven van een proefschrift als voorbeeld. Hij vergelijkt het met het leren van wiskunde en Latijn op de middelbare school: geen doel in zich, wel nuttig. ‘Ik zou anders ook geschreven hebben over het werk van Krol,’ zegt hij. ‘Maar de redenen waarom het uiteindelijk een proefschrift is geworden, zijn tamelijk banaal. Als onderzoeker aan de universiteit wordt er nou eenmaal van je verwacht dat je een keer promoveert.’

■