Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 3]

Een hel van waakvlammetjes
De zorgende welvaartsstaat van Abram de Swaan

Zorg en de staat Welzijn, onderwijs en gezondheidszorg in Europa en de Verenigde Staten in de nieuwe tijd door Abram de Swaan Uitgever Bert Bakker, 340 p., f 45, - (geb. f 64,50)

Ad van Iterson

Gelukkig! Er is eindelijk weer een sociologische studie de boeken-top-tien binnengedrongen! Een jaar na de verschijning van In care of the state, alom beschouwd als het magnum opus van de Amsterdamse hoogleraar verzorgingssociologie Abram de Swaan, kwam de Nederlandse vertaling uit: Zorg en de staat. Hoewel het boek in het Nederlands een onaantrekkelijke, hoekige titel heeft gekregen (tenzij ik hem ook mag lezen als ‘Zorgende staat’), lijkt het op weg een groot succes te worden.

Terecht, laat dat meteen erbij zijn gezegd. Want al heb ik hem op een zin betrapt waarin drie keer ‘worden’ staat (waarvan twee áchter het voltooid deelwoord). De Swaan is een groot stilist. Het portret dat hij van het leven in de negentiende-eeuwse metropolen schildert, bijvoorbeeld, is van een bijzonder evocatieve kracht. Het boek wemelt van de nieuwvormingen, maar bij De Swaan stoort dat niet, want de meeste hebben iets speels, alsof hun schepper ze in een ironische bui heeft bedacht: ‘metropolitanen’, ‘alfabeteelites’, ‘gevestigde meerderheidsreligies’. Alleen de armen, boeren en arbeiders houden hun door-de-weekse naam. Uit verschuldigde eerbied? Per slot van rekening maakte Abram de Swaan deel uit van de bezetters van het Maagdenhuis en dat schept levenslange verplichtingen.

De Swaan is een groot stilist en hij weet het. Hier en daar neigt hij tot koketterie. Ook dat stoort echter allerminst. Eindelijk weer een socioloog met lef! Hoe zwaar De Swaan ook op het werk van de gevestigde Norbert Elias leunt, hij behoort met C. Wright Mills en Erving Goffman tot de sociaal-wetenschappelijke eenzame helden, die men alleen al vanwege hun stilistische gaven niet helemaal vertrouwt. ‘Zo werd het watercloset de rechtstreekse verbinding tussen de individuele burger en de collectiviteit’ - wie zulke zinnen durft te schrijven, krijgt met recht de aandacht van een breed publiek.

Zorg en de staat gaat over tekorten en tegenslagen, over onwetendheid, armoede en ziekte - en over de regelingen die in de loop van de laatste vijf eeuwen in het leven zijn geroepen ter remediëring van die tekorten en tegenslagen. Zorg en de staat is de wordingsgeschiedenis van de meest uiteenlopende ‘verzorgingsarrangementen’: van de lagere school tot de WAO, van de riolering tot de politie, van de bijstand tot de ziektekostenverzekering. Regelingen die van lieverlede een ‘dwingend, collectief en nationaal’ karakter hebben gekregen en die voor ons bijna allemaal zo vanzelfsprekend zijn als vallende bladeren in de herfst. ‘Bijna allemaal’, want een aantal van deze arrangementen - met name de jongste - staat nog steeds of opnieuw ter discussie. Aan die discussies kan men een zinniger bijdrage leveren als men De Swaans boek heeft gelezen. Zorg en de staat is het definitieve bewijs (als dat nog moest worden geleverd) dat een historisch-vergelijkende benadering onontbeerlijk is om hedendaagse problemen goed te begrijpen.

bert nienhuis
Abram de Swaan

Zwartrijdersprobleem

Een gevaar van een dergelijk lange-termijnperspectief op een dergelijk breed gebied is dat je alles met alles wil laten samenhangen. Wellicht om dat te vermijden, heeft De Swaan het boek opgedeeld in een aantal hoofdstukken, waarin telkens één thema wordt behandeld: armenzorg, onderwijs, gezondheidszorg en sociale zekerheid. Of het nu om het armenhuis of waterleidingnetwerken gaat, bij elk verzorgingsarrangement diende zich op een gegeven moment het dilemma van de collectieve actie aan. Het is een simpel, maar haast onoverkomelijk probleem. Stel, alle rijken van een streek zouden graag een bepaalde voorziening getroffen willen zien om de lastige armen te sussen, maar niemand wil er een begin mee maken uit angst dat de anderen niets doen, behalve dan profiteren. Wat gebeurt er dan? Niets. Tenzij er geen reden tot angst is omdat men elkaar vertrouwt of elkaar heeft overreed, of omdat de geestelijken de rol op zich hebben genomen om morele druk uit te oefenen, of omdat er een centraal gezag bestaat dat een en ander kan afdwingen. Dank zij de vele kleine en grotere overwinningen op dit ‘zwartrijdersprobleem’ kwam bijvoorbeeld in de vroeg-moderne tijd ‘de trage spiraal van liefdadigheid’ op gang.

Van parochie naar stad, van stad naar staat, en van staat naar wereld: in de loop van de eeuwen moeten de dilemma's van de collectieve actie op een steeds hoger niveau worden overwonnen. De problemen van de tropische regenwouden en de ozonlaag zijn, letterlijk, wereldproblemen waaraan afzonderlijke naties weinig of niets kunnen doen. Maar wie dwingt af? Wie kan Brazilië ervan weerhouden de long uit de wereld te snijden? Dat zijn dilemma's van de aarde.

Wie dwingt af? Wie verwerft de mácht om af te dwingen? Wie komt als overwinnaar te voorschijn uit de strijdende groepen? Dat zijn de vragen die De Swaan zich stelt. De meesten van ons zijn geneigd de verzorgingsstaat te zien als het resultaat van veranderde ideeën. De risico's van invaliditeit, ouderdom, ziekte en werkloosheid - daartegen moesten we onszelf en anderen verzekeren, desnoods tegen de wil van anderen in. Het was moreel onaanvaardbaar dat mensen de dupe werden van dergelijke tegenslagen en daarom moesten we allemaal maandelijks wat geld afdragen. Het werd een heleboel geld, maar dat hadden we er voor over.

De meesten van ons denken dat wij zo zijn gaan denken. Maar De Swaan ziet dat anders. Hij zegt: welbeschouwd (dat betekent: sociologisch beschouwd) is de verzorgingsstaat niets anders dan het resultaat van een machtsstrijd tussen vier partijen die wisselende coalities aangaan: de kleine bezitters, de industriële ondernemers, de industrie-arbeiders en het zittende regime. De wordingsgeschiedenis van de verzorgingsstaat verschilt van land tot land: hier zoekt het zittende regime een bondgenoot in de ondernemers, daar in de arbeiders, maar steeds is de kleine middenstand de grote verliezer.

Uiteindelijk is alles te herleiden tot, wat figuratiesociologen (de sociologen die zich door Norbert Elias laten inspireren) noemen: ‘veranderende macht- en afhankelijkheidsbalansen’. Men kan ook kortweg zeggen: op machtsstrijd. Het zal wel pastoraal klinken, maar ik heb daar grote moeite mee. Het mensbeeld van de figuratiesociologen is in dat opzicht even schraal als dat van marxisten. Alleen zeggen deze laatsten dat het allemaal beter zal worden.

Miserabele filosofie

Zorg en de staat is daarom even arm als het rijk is. Het is een boek dat fonkelt van de meest prachtige vondsten en redeneringen, maar het staat op een fundament van een miserabele filosofie. Het is niets dan machtsstrijd en wedijver, rivaliteit tussen staten en kapitalistische concurrentie - en nergens een affectieve binding te bekennen, laat staan een esthetisch of religieus motief. De mens is de mens een zorg, jawel, maar dat is een onbedoelde resultante van het feit dat de ene mens voor de andere een wolf is.

‘De deugd berust uiteindelijk op verwachting van andermans deugdzaamheid.’ Als aforisme heel mooi, maar tientallen van dergelijke aforismen achter elkaar in één boek en je verzucht moedeloos: er is geen hoop. Barmhartigheid? Barmhartigheid wordt slechts ingegeven door de angst ooit zelf door tegenspoed te worden getroffen. De omslagillustratie van Zorg en de staat - Vincent van Goghs De barmhartige Samaritaan - is een valse voorstelling van zaken. Niemand reikt een ander belangeloos de helpende hand. Ook Samaritanen kennen alleen hun welbegrepen groepsbelang.

De Swaans uitgangspunt stemt ook achterdochtig. Als je een boek leest, waarin niets anders wordt gedaan dan macht gezocht, strategische posities gekozen, enzovoort, ga je je afvragen: wat bezielt de schrijver? Waarom spant hij zich in? Waarom schrijft De Swaan eigenlijk zo mooi? Om de machtigste socioloog van Nederland te worden? Is that all there is to science? Of zijn er toch mensen en strevingen die zich niet tot louter zucht naar macht laten herleiden?

En - andere overweging - al dat getrek en geduw van tientallen, honderdtallen generaties mensen heeft toch ten minste één mensenkind opgeleverd dat op een schitterende wijze daarover kan schrijven. Hoe is dat mogelijk?

Maar al deze vragen ten spijt, een schitterend boek blijft het. De laatste pagina's bezitten een visionaire kracht die doet denken aan het slot van Max Webers studie over de relatie tussen protestantisme en kapitalisme.

Natuurlijk, de verzorgingsstaat is een groot goed, dat wij moeten koesteren - wie waagt dat te bestrijden? Maar toen ik het laatste hoofdstuk van Zorg en de staat uit had, kon ik die verzorgingssstaat niet anders zien dan als een inferno. Een hel van waakvlammetjes, welteverstaan, waar niet alleen de toppen en dalen op het materiële vlak zijn geëffend, maar daardoor ook de emoties zijn afgevlakt. Een hel op kamertemperatuur, met als duivels al die professionelen die in de uitbreiding en instandhouding van deze verzorgingssstaat een broodwinning hebben gezocht en gevonden. Een hel die van de arbeiders kleine burgers heeft gemaakt en van de middenstanders proletariërs - salarisslaven in dienst van de almachtige staat.

Zorg en de staat geeft hoop voor de ietwat vermoeide sociologie, schrijft Norbert Elias. Dát lijdt geen twijfel.

■