Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 13]

Een voor iedereen gesloten vizier
Brieven en dagboeken van Cesare Pavese

Een vis in het ijs Brieven van Cesare Pavese Vertaling, keuze en nawoord van Yolanda Bloemen Uitgever Gerards en Schreurs, 184 p., f 34,50
Leven als ambacht door Cesare Pavese Vertaling Anton Haakman Uitgever De Bezige Bij, 420 p., f 50,-

Mels de Jong

In een brief uit 1925 schrijft Cesare Pavese aan een vriend - hij is dan zeventien jaar -: ‘Ik raak er steeds meer van overtuigd dat ik nog maar weinig waard ben, maar diep van binnen vang ik in een enkel zeldzaam ogenblik van vol geluk een glimp op van sterke kracht voor de toekomst.’ Er spreekt een dualiteit uit - zwartgalligheid over eigen mogelijkheden met daartegenover toch een zeker élan vital - die zijn leven tot aan zijn zelfgekozen dood op tweeënveertigjare leeftijd zal blijven beheersen. Een jaar later schrijft hij aan een andere vriend: ‘Mijn werk stelt weinig voor, denk ik nu en dan, en ik schaam me ermee door te gaan. (...) Eindelijk ben ik er dan achter. Ik ben maar een grote zwakkeling vol aspiraties die mijn middelen te boven gaan, niets anders dan een weke massa ongezonde gevoeligheid.’ Deze overtuiging van nietswaardigheid vertaalt zich voor hem al vrij snel in de mogelijkheid van zelfmoord. Nog in hetzelfde jaar rept hij erover tegen een klasgenoot en voegt er haast opgewekt aan toe: ‘Nou ja, wie dan leeft, die dan zorgt.’

En inderdaad. Het leven en de hoop ondanks alles dat er toch nog iets kan gebeuren dat de moeite waard is zorgen er als het ware vanzelf voor dat het moment steeds wordt uitgesteld, wat voor de zelfmoordenaar het onvermijdelijke risico oplevert dat de gewone, natuurlijke dood of de dood door een ongeval hem op een dag toch nog zal verrassen en hem de vrije keuze zal ontnemen. Zo ongeveer zegt hij het in zijn dagboek Leven als ambacht. Als hij in augustus 1950 toch de onherroepelijke stap neemt heeft hij net daarvoor voor zijn novellenbundel La bella estate de Strega-prijs, een van de belangrijkste literaire prijzen in Italië, ontvangen. Hij stapt dus uit op een hoogtepunt en waarschijnlijk in de overtuiging dat hij nu alles wel gehad heeft. Op een van zijn laatste dagen schrijft hij aan zijn zus Maria: ‘Het beste met jullie. Ik maak het best, als een vis in het ijs.’

Henk Pröpper schreef dit jaar in Optima in een interessant essay gewijd aan Pavese: ‘Ofschoon hij zich volledig bewerktuigd weet om een meeslepend leven te leiden, kan hij geen kant op.’ Een raadselachtige constatering. Als er namelijk iets is dat uit welhaast elke pagina van de brieven en van het dagboek naar voren komt is het nu juist Paveses stellige gevoel dat hem alle middelen in die richting ontbreken en dat het dat is wat hem voortdurend ontmoedigt en hem iedere keer weer opnieuw tot wanhoop brengt. Even verderop schrijft Pröpper: ‘Het was zijn verlangen zich aan iets mateloos over te geven en zo zichzelf te vinden en te realiseren. Maar altijd stuitte hij op grenzen die hij zich had gesteld.’ Grenzen die hij zich had gesteld? Welke waren dat dan? Het is jammer dat Pröpper hier niet duidelijker is, want als hij gelijk heeft zou dat betekenen dat hij de sleutel in handen heeft tot Paveses persoonlijkheid.

Ongelukkige liefdes

Pavese zelf was de laatste om te ontkennen dat er onoverbrugbare obstakels waren die een gelukkig leven in de weg stonden maar daarvan achtte hij zichzelf allerminst de architect. Hij heeft bijvoorbeeld altijd een diep verlangen gekoesterd naar ‘de liefde van een echtgenote’, maar moest op het einde van zijn leven bekennen ‘dat ik nooit ben ontwaakt met aan mijn zijde een vrouw die ik de mijne kon noemen, dat de vrouwen die ik heb liefgehad me nooit serieus hebben genomen, en dat ik de blik van erkentelijkheid die een vrouw tot een man richt, niet ken.’ Hij wist dat zijn ongelukkige liefdes voor een groot deel te herleiden waren tot de ejaculatio praecox of het voortijdig klaarkomen en dit is een levenslange frustatie geweest waar hij zich nooit bij neer heeft willen leggen. In zijn dagboek schrijft hij in 1937: ‘Als men geen man is, als men zich zonder verwachtingen te midden van vrouwen moet begeven, hoe kan men zich dan sterk maken en op de been houden? Bestaat er een betere rechtvaardiging voor zelfmoord?’ In het voorjaar van 1950 beleeft hij zijn laatste grote liefde met de Amerikaanse filmactrice Constance Dowling, die met haar zusje Doris in Rome verblijft voor opnamen, maar hoewel hjj in zijn dagboek in duidelijk positieve bewoordingen schrijft over deze verhouding, verlaat ook zij hem weer. Als zij naar de Verenigde Staten vertrekt belooft zij hem weliswaar terug te komen, maar Pavese weet wel beter: ‘Geleidelijk verheldert zich bij mij het denkbeeld dat het ook als ze terugkomt zal zijn alsof ze er niet is, I'll never forget you zegt men tegen iemand die men van plan is te laten schieten.’ Het kan niet anders of het seksuele obstakel moet zijn houding tegenover vrouwen en tegenover het leven in bredere zin ingrijpend bepaald hebben.

Cesare Pavese, tekening Dirk Wiarda

In de brieven en het dagboek blijkt dit uit de talloze, meestal cynische, notities die hij wijdt aan de vrouw en aan de eenzaamheid die een onvermijdelijk gevolg is van zijn mislukkende relaties. ‘Ik bracht de avond door voor de spiegel om mezelf gezelschap te houden...’ en ‘Het grootste ongeluk is de eenzaamheid, dat blijkt wel hieruit dat de opperste troost - de religie - bestaat in het vinden van een metgezel die betrouwbaar is: God.’ Maar ook deze troost was voor hem niet weggelegd, evenmin trouwens als die welke het politieke engagement zou kunnen betekenen, iets dat in het Italië van zijn dagen zeker tot de mogelijkheden had kunnen behoren. In het begin van de jaren dertig wordt hij even lid van de fascistische partij, maar het feit dat de fascisten hem in 1935 verbannen naar het verlaten oord Brancaleone in Calabrië geeft al aan dat hier geen sprake is geweest van enige politieke overtuiging. En als hij kort na de oorlog lid wordt van de communistische partij dan is dat niet veel meer dan een solidariteitsbetuiging aan zijn vrienden die in het verzet hadden gezeten, en van wie Leone Ginzburg kort voor de bevrijding werd doodgemarteld. Zijn onvermogen tot engagement is in diepere zin een onvermogen tot het leggen van menselijke contacten door een te sterke betrokkenheid op zichzelf. Hij zit opgesloten in de kerker van zijn eigen bestaan en is, in letterlijke zin, een vis in het ijs.

Nee, het ziet er naar uit dat Paveses enige troost, maar wat voor troost, in dit ‘verdoemde bestaan’ de literatuur en het schrijven zijn geweest. Maar ook bij dit punt, dat hij toch moet hebben beschouwd als de rechtvaardiging van zijn leven, kan hij niet nalaten enige mismoedige kanttekeningen te plaatsen. Dat is nu eenmaal zijn tweede natuur. Aan een vroegere leermeester schrijft hij: ‘Nee, volgens mij vereist de kunst zo'n langdurig afbeulen en geselen van de geest, zo'n onophoudelijke lijdensweg van pogingen die voor het grootste deel mislukken, voordat het meesterwerk bereikt wordt, dat zij veel beter onder de tegennatuurlijke activiteiten van de mens gerangschikt kunnen worden.’ Scheppen gaat van au, dat is duidelijk, en het blijkt ook al uit de titel van zijn dichtbundel Lavorare stanca, waarin de moeizaamheid van de arbeid besloten ligt.

Het mythische

Hij is van meet af aan sterk geporteerd voor de Amerikaanse literatuur, vertaalt Melville en Sherwood Anderson, schrijft over Sinclair Lewis en promoveert op Whitman. Bovendien onderneemt hij serieuze pogingen om door bemiddeling van een vriend in Amerika daar aan het werk te komen, maar zonder dat dit lukt. Later, in zijn laatste roman De maan en het vuur, zal hem dit als romanpersonage wel lukken en keert hij, rijk geworden, terug naar zijn geboortestreek in Piemonte om daar het heimwee te stillen naar zijn vroege jeugdervaringen. Ik vind het zijn mooiste roman, omdat daarin datgene wat hij het mythische noemt het fraaist wordt uitgewerkt. Zijn mythe ontstaat in de kinderjaren, in de tijd dat de dingen, de gebeurtenissen voor de eerste maal worden ervaren en daardoor een wijding krijgen die ze uniek maakt. In zijn dagboek schrijft hij: ‘Men verleent aan een bepaalde plek te midden van alle plekken een absolute betekenis door deze af te zonderen van de wereld. Dan ontstaan er namen, heiligdommen, geografische adjectieven.’ Het is het grote reservoir van de creativiteit en de kunstenaar is degene die dit irrationele, vormloze materiaal tot bewustzijn kan brengen, ‘zo waar dat het banaal lijkt’.

Zijn voorkeur voor bepaalde Amerikaanse schrijvers zal zeker verband houden met de mate waarin hun werk blijk geeft van deze mythische geladenheid, maar hij waardeert ook de kracht van hun proza die zich uit in een directe, heldere, onopgesmukte stijl, die wars lijkt van alle literatuur. Zoals hij zelf zegt heeft hij zich voor een van zijn eerste romans, Jouw land, laten inspireren door The Postman Always Rings Twice van James Cain. Hoewel de kwaliteit van het voorbeeld niet wordt bereikt is het boek wel een ‘typische’ Pavese, in de zin dat er een voortdurende spanning bestaat tussen het leven in de stad en op het platteland. Zij weerspiegelt Paveses eigen situatie van Turijnse stedeling met een nostalgische hang naar zijn geboortestreek waar alles begonnen is, maar waarvan hij zich toch voorgoed weet afgesneden. Het is moeilijk te zeggen of Pavese in de eerste plaats dichter was (ik ken slechts een paar gedichten van hem in vertaling) of dat zijn kracht toch vooral het proza betrof, maar binnen het proza geef ik de voorkeur aan zijn korte verhalen. Hoewel hij een paar goede romans heeft geschreven - De maan en het vuur noemde ik al, maar ook Tra donne sole, net bij De Bezige Bij verschenen onder de titel Vriendinnen (vertaald door Anton Haakman, f 29,50) is zeer de moeite waard - voelt hij zich toch in het korte verhaal naar het mij voorkomt pas echt thuis, als een vis in het water. De onderwerpen - het leven op het land, de ongelukkige liefdes, de jeugdervaringen vooral ook - blijven hetzelfde als in de romans, maar in het korte verhaal krijgen zij door het weglaten van al het overtollige een grote spanning. De beperkte ruimte met alle inherente eisen van bondigheid weet hem kennelijk te inspireren tot een bijzondere compositorische vindingrijkheid en als de Amerikaanse invloeden vrucht gedragen mochten hebben dan is het zeker hier. Een mooie keuze uit de verhalen is in Engelse vertaling te krijgen onder de titel The Leather Jacket.

Maar het hoofdwerk blijft toch Leven als ambacht, zijn dagboek. Het werd niet geschreven voor publikatie, maar diende ertoe Pavese te wijzen op de ‘grote aderen van het innerlijke leven’ en hem een ‘glimp te verschaffen van (zijn) onbewuste zijnswijze’. Het is, daardoor, geen dagboek in de gangbare betekenis van het woord en men moet dus wel even wennen als men eraan begint, maar daarna zal men al snel gegrepen worden door het innerlijke avontuur dat zich in dit dagboek afspeelt. Naast dit gesprek met zichzelf dat het dagboek is vormen de brieven een goede aanvulling in de zin dat zij de schrijver laten zien in zijn gesprek met de anderen. Hij toont zich geen beminnelijk briefschrijver. Vaak is hij gemelijk en kortaangebonden en hij laat geen gelegenheid voorbij gaan om aan te tonen hoezeer hij zichzelf in de weg zit. Aan een vriendin schrijft hij bijvoorbeeld: ‘Ik leef verder met een voor iedereen gesloten vizier, ook voor jou. Aan sommigen zal ik mijn snor laten zien, aan anderen alleen mijn ogen, maar een feit is dit: ik vertrouw niemand. Tot de dag komt dat ik zelfs mezelf niet meer vertrouw, en dan is het gedaan.’ Zo maak je natuurlijk geen vrienden en goede bekenden.

Uit het bovenstaande bleek al dat het vaak maar al te verleidelijk is uit dagboek en brieven te citeren. Daarom tot slot nog deze notitie uit 1944, toen het leven nog goed was: ‘Roken is iets dat veel in zich heeft van het landelijke en de natuur. Die verandering van een droog kruid in een geurige, levendige, vruchtbaar makende rook is niet zonder betekenis

■