Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 3]

Alleen een dwaas zoekt 's winters vijgen
Gesprek met Vonne van der Meer, schrijfster van morele vertellingen

Diny Schouten

Vonne van der Meers nieuwe roman De reis naar het kind (De Bezige Bij, f 26,50) speelt voor een deel in Peru, waar de hoofdpersoon Julia een adoptiekind probeert te verwerven. Het is het verhaal van een allesverterende passie, die echter tot een onverwachte loutering leidt. Diny Schouten sprak met de schrijfster over de achtergronden van dit boek.

‘Ronald, Manuel, de dokter, Tussenpersoon - jongens met een jampot. En zij hun vlieg,’ bedenkt de Julia, die in Vonne van der Meers De reis naar het kind al haar zinnen op een Peruaans adoptiekind heeft gezet. De eisen die Julia zichzelf heeft gesteld aan de leeftijdsgrens worden gematigder met het langduriger worden van haar verblijf in Lima. ‘Gezond, onder de drie maanden,’ beloofde Julia aan haar echtgenoot Max, maar haar condities in het loven en bieden met ‘Ronald Mafait’ worden angstig snel soepeler: ‘Een kind van een jaar of vijf, zes was nog altijd een kind.’

De engste scène uit De reis naar het kind is die waarin Julia, nadat ze de laatste enveloppe-met-geld (‘dollars, in kleine coupures’) heeft overhandigd, wordt achtergelaten in een vervallen, onverlichte hacienda. In een rieten stoel treft ze de beloofde ‘vondeling’ aan die een ogenblik lang, in het donker en slapend, niet te onderscheiden is van een zuigeling: kaal en tandeloos. ‘De man naar wie zij zich overboog en die zij nu recht in het gelaat keek, was ouder dan haar vader toen hij stierf, veel ouder. De oude man die zijn ogen opsloeg en haar verstoord opnam, was minstens tachtig.’ De wending die volgt is grotesk, maar ook heroïsch en edelmoedig. Eenmaal teruggekeerd, stuurt Julia geboortekaartjes: ‘Wij verwelkomen Pablo. Geboren 1 mei 1897 te Lima, Peru. Bij ons sinds 3 augustus 1987.’ De kennissenkring lacht eerst om de vermeende drukfout en verklaart haar vervolgens voor gek. Het geeft een onverwachte diepte aan het boek.

De reis naar het kind heet ‘een vertelling’, en het bezit behalve een moraal een feeërieke sprookjesachtigheid. De in aanvang verontwaardigd mokkende (en tijdelijk vertrokken) echtgenoot heeft zich verzoend, en nog voor Pablo gestorven is, blijkt Julia zwanger te zijn. In het aanzien van Pablo's onthechting (‘Oefende hij zijn dood?’) zit de zedeles: zowel Julia als Max overwinnen elke fysieke afkeer van ouderdom, hulpeloosheid en aftakeling - de dood sluit aan bij het begin, en wat begint, zal ook zijn einde hebben. De oude man met wie het lot haar heeft opgescheept (‘Moest ze het woord “onontkoombaar” gebruiken,’ bedenkt Julia als ze nog naar excuses zoekt voor wat ze volgens haar schoonvader aan onttakelds ‘in huis heeft gehaald’) leert haar nog meer: ‘Op een dag merkte Julia dat ze niet meer stond te popelen tot hij uitgekeken was. Ineens was het mogelijk zich aan het moment over te geven.’

Het zijn, kort samengevat, mooie en verheven dingen aan De reis naar het kind: hoe een kinderloos echtpaar, hij architect, zij lerares klassieke talen, tien jaar getrouwd en vier jaar vergeefs hunkerend naar de échte vervulling van hun leven, bij ongeluk heil vindt op het heilloze pad dat leidt naar kinderdiefstal van minderbedeelden elders in de wereld. De adoptie van ‘Pablo’ ontnuchtert Julia van haar blinde egoïsme en ze ervaart na zijn begrafenis het moederschap niet meer als iets waar ze recht op heeft: ‘Het lot was een zootje gangsters.’ Vonne van der Meer is als schrijfster kennelijk iemand die ‘morele vertellingen’ doet. Een warme rug, haar eerste roman uit 1987, had het ook: dat boek gaat over lafheid, die smoezelig maakt wat zuiver zou moeten zijn. Toch zou De reis naar het kind me niet zó de adem hebben benomen - er zijn veel scènes in die ‘geladen’ zijn - als het ‘alleen maar’ zo ethisch hoog zou zijn. Er staan ook heel gemene en smoezelige dingen in. Julia, die tijdens een reis per Landrover door Peru een dagboek bijhoudt voor haar nog gedroomde toekomstig adoptiekind, sluit zich half bewust af voor onaangename waarheden: ‘Ze vermeldde niet dat de gids, elke keer wanneer hij iemand een bankbiljet in de hand drukte, uitriep: “Iedereen van hoog tot laag is hier omkoopbaar.” Ze wilde niet dat het kind zulke dingen te lezen kreeg. Het mocht niet het gevoel krijgen dat het uit een failliete boedel was gered. Zo was het al moeilijk genoeg. Want natuurlijk zou hij niet alleen vragen: hoe was het daar? Maar ook: waarom gaven ze mij weg? Soms probeerde ze die vragen alvast te beantwoorden: je moeder wilde je zelf houden, maar was te zwak/te arm/jij was haar vijfde kind/haar achtste kind/er was niets meer te eten en toen ging je vader ook nog dood.’ Het zijn gedachten waarom je zowel huilen als lachen kan.

Vonne van der Meer

Pathetisch

Vonne van der Meer geeft toe dat Julia, in haar zelfzucht van ‘censurerend moederschap’ bijna provocerend is. ‘Nee, afschuw van haar had ik niet. Maar ik wil mensen nooit mooier voorstellen dan ze zijn. Mensen zíjn pathetisch. Als ik schrijf dat Julia zo min mogelijk wil weten van de ouders (“Een naam, leeftijd, adres, dat was meer dan voldoende; daar zou het kind meer dan voldoende aan hebben als het hen over twintig, vijfentwintig jaar zo nodig moest opzoeken - hoogstwaarschijnlijk waren ze dan al dood”), dan wéét ik dat mijn lezers zullen denken: rótmens, het is je taak om álles van die ouders te weten te komen. Maar Julia is geen wijze Unicef-mevrouw, natuurlijk denkt ze dat.

Ze is niet wat je zegt een egoïstische dame. Ze is een wilskrachtige dame. Ze is één brok wil. Wat ze niet heeft, moet aangevuld. Aan het eind beseft ze dat er dingen zijn die niet voor haar zijn weggelegd. Ze leeft in de toekomst en het verleden, en pas met Pablo in het “hier”. Daar gaat het citaat over: De wil is een sterke, blinde man die de lamme draagt die kan zien. Pablo is degene die kan zien, die heeft besef van eindigheid. Misschien kan Julia geen kind grootbrengen voordat ze dat inziet. De ongeduldige manier waarop ze de eerste tijd met Pablo omgaat, is vreselijk. Maar nu zit ik mijn eigen recensie te schrijven, en dat wil ik eigenlijk helemaal niet.’

Maar je bent wel steeds minder commentaar gaan geven in je boeken. In een interview heb je je laten ontvallen dat de eerste verhalen (‘Het limonadegevoel’, 1985) toen ze in ‘Hollands Maandblad’ stonden, werden aangezien voor essays.

‘Niet al mijn verhalen hebben een plot. Soms ben ik uitgegaan van één gevoel: wat betekent het dat je in de war bent, van een kind dat dood geboren wordt, of dat je in verwarring raakt van pornografie. Dat was half-essayeren, al schrijvend iets uitzoeken. Met Julia kon ik zo'n groot bewustzijn niet gebruiken. Het is een amour-fou om dat kind te willen, dus sluit ze zich ook van een heleboel dingen af. Er nadert ook een datum, hier is dat de datum van de man, veertig. Die datum is met de nieuwe adoptiewet opgeschoven, maar in dit boek is het de leeftijd tot waarop je kinderen mag adopteren. Voor vrouwen is er altijd zo'n datum. Heel lang ligt de vraag of ze kinderen willen helemaal open, en dan plotseling worden er paniekerige beslissingen genomen. Julia heeft zo'n beeld in haar hoofd van een kind, voorop op een fiets in een kinderzitje. Dat kan ze niet meer uit haar hoofd zetten. Zíj was het inderdaad die in het begin tegen Max het citaat van Epictetus aanhaalt, alleen een dwaas zoekt 's winters vijgen. De rest van het citaat is: “(...) en even dwaas is iemand die een kind verlangt als het niet gegeven wordt.” Julia is ook niet irrationeel, daarom heb ik van haar ook een lerares gemaakt, ze heeft controle over het dagelijks leven. Het is de passie die haar irrationeel maakt. Net als met verliefdheid, het is inherent aan hartstocht om blind te zijn.’

Karige landschappen

‘Ik heb in Peru rondgereisd, kijkend met de ogen van Julia. Het moet ondraaglijk zijn om daar als adoptiemoeder rond te lopen. Je ziet hoe mensen daar met hun kinderen zijn, de vanzelfsprekendheid en rust daarin. Je kijkt anders naar armoede, want als die er niet was, zouden er geen kinderen afgestaan worden. Julia moet zich daarvoor afsluiten, haar bewustzijn is vernauwd tot op het autistische af. Daarom heb ik een “zij” van haar gemaakt, geen “ik”, dan zou ik daar in af moeten dalen. Ik wilde de mythe, de fabel van zo'n verhaal.’

‘Omdat het geen realistisch verhaal is, zit er weinig Peru in. Ik heb veel weggegooid, ik realiseerde me dat het verboden is om over het land te schrijven, en toen was ik zo zo'n veertig tot vijftig pagina's kwijt. Het probleem is dat je zo'n boek niet kunt schrijven alsof het Kuifje is, met een atlas en een encyclopedie erbij. Als ik niet in Peru was gaan kijken, dan zou je clichés hebben gekregen. Al die beelden die ik gezien hebt, wilde ik een plek geven, en daar gaat het verhaal niet over. Voor Een warme rug wist ik op een gegeven moment alles over het slagerijwezen in Duitsland voor de Tweede Wereldoorlog, tot en met het aantal messen dat er hing. Als je dat werkelijk gebruikt, dan is het net Vlijtig Liesje aan het werk. Die beelden van het land moeten in je hoofd zitten als je schrijft. In het boek blijven er daar maar een paar van over, en die moeten dan wat over het innerlijk zeggen. Dat Julia kale, karige landschappen het mooist vindt, is veelzeggend voor haar.’

Waarom moest het juist dit verhaal worden? ‘Zelfs als ik het wist, dan zou ik dat nooit prijsgeven. Een schrijver moet net als een toneelspeler een geheim hebben voor hij het toneel opgaat, dat houdt hem gaande. Je weet trouwens zelf niet wat je motieven zijn. Iets bezweren? In dit geval: wennen aan je eigen ouderdom, de dood van je eigen ouders?’

Ik bedoelde: was er een aanleiding?

‘Ik was zwanger, en ik kende in diezelfde tijd verschillende mensen die een kind gingen adopteren. Zij moesten vragen beantwoorden, hoeveel ze verdienden en waarom ze een kind wilden. Ze werden ondervraagd, doorgelicht, alsof ze naar deen baan bij de Geheime Dienst solliciteerden. Wat me interesseerde was: waarom willen mensen het, hun ingewikkelde levens willens en weten laten ontregelen? Pablo is een extreme metafoor, maar mensen weten ook niet wat ze aanhalen als ze kinderen nemen. Met zo'n combinatie van beelden, daar begint het mee, op het moment dat je een kind krijgt ben je je heel erg bewust van eindigheid. Het is zo teer, het kan zo snel dood. Waarom je zo'n verhaal dan zo opzet, gebeurt daarna intuïtief. Het hoofdstuk waarmee het nu begint, hoorde er eerst helemaal niet bij, tot ik me realiseerde dat het over dezelfde mensen ging, ook over geur. Julia ziet aan de stapels borden in het vakantiehuisje dat de wereld is ingericht op gezinnen. Als je een kind wilt, wordt je blik naar zulke dingen toegetrokken.’

‘Ik weet niet wat het beeld - vrouw wil kind, maar krijgt oude man - precies betekent. Dat ieder pasgeborene ooit weer zo teer en hulpeloos zal zijn? Dat je niet een kind kan grootbrengen als je dat niet beseft? Ik weet het niet. Misschien kun je ook wel geen kinderen hebben als je je niet tegelijkertijd realiseert dat ze ook dood kunnen gaan. Voor een ander gaat het over de blinde hartstocht, of over de paniek voor een naderende datum, het eind van een mogelijkheid. Het is niet onder een noemer te vangen. Voor mij is het eind óók raadselachtig. Julia ziet op dat kerkhof die tekst op een graf, als ze aan het bedenken is wat er op Pablo's graf moet komen te staan: Known unto God. Wat wordt daarmee bedoeld, dat er een instantie is die Pablo wel gekend heeft? En waarom is het zo mooi, zo troostrijk?

Ik was eens op een katholieke begrafenis, daar zei de pastoor: “Ik zal iets voorlezen uit de bijbel, want op momenten als deze grijpen we naar woorden ouder dan verdriet.” Ik lees de bijbel wel, ook graag filosofen. Als ik vind dat ik een overdosis aan zelfmedelijden heb, is het goed om Nietzsche te lezen. Als ik vind dat ik mijn eigen positie te weinig relativeer, lees ik Marcus Aurelius. In De reis naar het kind laat ik via een heel extreem beeld Julia iets heel belangrijks over zichzelf ontdekken. Ze maakt een boog, van iemand die alles heeft: geld, doorzettingsvermogen, verstand, en die denkt dat ze alles kan krijgen wat ze wil, tot iemand die moet aanvaarden dat het niet altijd zo gaat. Ik begin te ontdekken dat ik daarom zo van sprookjes hou.’

■