Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 9]

Billy Bathgate, de gelovige gangsterleerling
E.L. Doctorow weer op zoek naar de energie van de jaren dertig

Billy Bathgate door E.L. Doctorow Vertaling Willem van Toorn Uitgever De Harmonie, 401 p., f 39,50 Amerikaanse uitgave: Random House, importeur Van Ditmar, f 51,45

R. Ferdinandusse

Dutch Schultz was eigenlijk nog wel een nette gangster. Hij verdiende zijn vele geld met smokkel en gedwongen verkoop van bier en sterke drank en met een door hem opgezette illegale gokkerij. Om dat perfect te laten verlopen had hij politici en politie op zijn loonlijst. Een aardige bijverdienste was zijn Bond van Newyorkse Restaurant- en Cafetariahouders: leden van die bond betaalden Dutch Schultz om beschermd te worden, wie geen lid wilde zijn, of niet betaalde, of zeurde, kreeg een paar heren op bezoek die het bedrijf in puin sloegen. De man die namens die bond dat leegschudden leidde (het bracht het voor die tijd smakelijke sommetje van twee miljoen dollar per jaar op) was Jules Martin, geboren Modgilewsky en bijgenaamd Modgilewsky the Commissar want hij sprak vooral met knuppels en vuisten.

Dutch Schultz was een nette gangster omdat hij principieel niet in drugs deed en idem geen hoeren exploiteerde. Hij was een goede klant van Polly Adler, de bekendste Newyorkse Madam van die dagen, en gaf grote feesten in haar bordeel, maar in tegenstelling tot collega-gang-leiders eiste hij geen partnerschap of percentage, maar betaalde altijd keurig.

Schultz was een kleine, goed gebouwde man, met een niet onaantrekkelijk gezicht. ‘Volgens de dames leek hij op Bing Crosby, maar dan met een scheefgeslagen neus.’ Zo staat het in Kill the Dutchman!, het boek van Paul Sann, eerst misdaadverslaggever, later hoofdredacteur van de New York Post.

De gangster begon zijn leven (in 1902) als Arthur Flegenheimer, een aardige jongen die via het biljart snel gewend raakte aan snel en simpel geld verdienen. Hij nam de naam Dutch Schultz over van een beruchte vechtersbaas (‘Hij trok je ballen eruit met wortel en al’), die in een gangsteroorlog het leven liet. Schultz droeg mooie grijze hoeden, zijden dassen en sjaals, maar haalde zijn pakken uit het confectierek. Hij had altijd een pistool bij zich, onder zijn overhemd in de broekrand gestoken.

Gemakkelijk in de omgang was hij niet, zoals de hierboven al genoemde Commissar Jules Martin ondervond. Hij moest op een avond Dutch Schultz, krap bij kas, wat kleingeld brengen. Ze zaten aan tafel en kregen ruzie over geld. Dutch was kwaad, hij had gedronken, hij rukte zijn pistool te voorschijn, stak de loop in de mond van de nog pratende Martin en haalde de trekker over. (Het lijk werd buiten de stad in de sneeuw gevonden. De toedracht werd pas jaren later bekend toen Schultz' advocaat, Dixie Davis, die tot zijn afgrijzen er aan tafel bijzat - Schultz zei tegen hem: ‘You must hate me for this’ - het onder ede vertelde.)

De man die Dutch Schultz aanpakte was Thomas E. Dewey, later, in 1948, bekend geworden omdat hij bij de presidentsverkiezingen van dat jaar het als Republikeins kandidaat op het laatste nippertje moest afleggen tegen Harry Truman. In 1935 was hij hoofdofficier van justitie, speciaal benoemd om de georganiseerde misdaad tegen te gaan. Deweys strategie richtte zich (net als in Chicago met Al Capone gebeurde) op belastingontduiking, want voor andere misdaden waren zelden getuigen te vinden. Maar bij Dutch Schultz mislukte ook dát, één keer kwam een jury er niet uit, de tweede keer verklaarde de jury - Schultz' verdediging was dat hij graag wou betalen maar geen belastbaar inkomen had - hem onschuldig. De rechter was woedend, noemde de jury een schande voor de natie.

Na het schot in de wc-ruimte strompelde de bloedende Dutch Schultz terug naar het restaurant waar hij in deze houding op de ambulance wachtte. In de spiegeling op de achtergrond is een politieman zichtbaar

Een foto uit het ziekenhuis van Newark. De fatale kogelwond van Dutch Schultz wordt den volke getoond

De grote gangsters, Meyer Lansky, Louis Lepke Buchalter, Lucky Luciano, vonden de publiciteit (de oorlog Dewey-Schultz stond vaak op de voorpagina) niet prettig. Bovendien kostten die rechtszaken de gang scheppen geld en daarom nam Bo Weinberg, Schultz' eerste luitenant, stiekem contact op met Lucky Luciano: Schultz moest weg en de kassa moest weer gewoon rinkelen. Bo Weinberg was een bekende uitgaansfiguur, verloofd met de populaire showgirl Anna May Turner. Voordat Weinberg zijn plan kon uitvoeren verdween hij. Volgens sommigen schoot Dutch Schultz hem, terwijl ze een autoritje maakten, door het hoofd maar anderen beweren dat Lulu Rosenkrantz, Schultz' hitman, (eveneens in een auto) voor de executie zorgde. De volgende dag kreeg Bo's broer, George Weinberg, die ook voor Schultz werkte, bezoek van zijn baas die hem het gebeurde kwam uitleggen, met de tekst: ‘George, we hadda put a kimono on Bo.’ Een kimono aandoen: Bo was in cement gerold en daarna in het snelstromende water van de East River gemikt.

Recrutering

Met de dood van deze Bo Weinberg begint E.L. Doctorows Billy Bathgate. Billy is een jongen van vijftien. Hij, zijn vriendjes en vriendinnetjes (twee keer naaien voor een dollar) wonen niet alleen in een Newyorkse volkswijk, ze leven ook in het koninkrijk van Dutch Schultz. Ze spelen vlak bij een van de pakhuizen waar hij zijn befaamde, gore, groene bier opslaat, en al de jongetjes rekenen erop, ze spelen het ook, dat zij eens tot die begeerde status van gangster zullen worden geroepen. Billy kan uitstekend jongleren (twee flessen, twee sinaasappels en een steen tegelijk) en weet daarmee, als er weer eens een stoet van stille, zwarte auto's voorrijdt, de aandacht van Dutch Schultz te trekken, die hem tien dollar geeft. Het is het begin van de recrutering. Billy bezoekt het loterijkantoor, waar Schultz' rekenmeester, Abbadabba Berman, de scepter zwaait. Berman was in werkelijkheid klein, dik, vet, maar Doctorow herschept hem graatmager, gebogen, met een hoog opgetrokken broek, omdat door zijn bochel zijn bretels vlak onder zijn sleutelbeen eindigen. Billy wordt boodschappenjongen. (‘Hij brengt ons geluk,’ zegt Berman. Schultz tegen Billy: ‘Zit jij bij een bende?’ ‘Nee, meneer.’ ‘Hoe denk je dan in de wereld vooruit te komen?’)

Bo Weinberg is op het jacht, net als Dutch Schultz en Rosenkrantz in smoking, met zwarte overjas, zijden sjaal, parelgrijze Homburg. Alleen zijn Weinbergs handen gebonden, een bendelid stroopt zijn broekspijpen met de zwarte satijnen streep op de naad netjes op. Voor hem staat een teil gevuld met nog nat cement. Billy ziet hoe het cement in de teil de trage golfbeweging van de zee overneemt. De scènes waarin Weinberg met zijn voeten in de teil en daarna in zee terechtkomt zijn unieke voorbeelden van schrijfkunst.

Billy Bathgate is geen getuige als Schultz zijn pistool in de mond van Julie Martin steekt, maar hij wordt er wel meteen bijgehaald. De dikke man ligt rochelend over de koffietafel, met handdoeken wordt de stroom bloed ingedamd. Pas als het lijk is weggewerkt blijkt Billy's aanwezigheid van betekenis. Er wordt een dokter gebeld, en vlak voor deze binnentreedt geeft Schultz Billy zo'n dreun op zijn neus dat het bloed eruitsproeit en zich vermengt met het achtergebleven bloed van de dode. Het is meer dan het slim zorgen voor een alibi, het is ook een ridderslag.

De ‘Dutchman’ heeft inmiddels zo'n razende hekel aan zijn belager, Thomas E. Dewey, dat hij hardop laat weten dat hij hem gaat afmaken. De grote gangsters zien dat als een bedreiging voor rust en orde en op een avond stapt hun killer het Palace Café and Chop House in Newark binnen. Dutch Schultz zit daar met zijn staf te eten. Berman en Rosenkrantz zijn al geraakt als de moordenaar merkt dat Schultz nét naar de wc is. De schutter loopt hem koelbloedig na en knalt hem voor het urinoir neer. (De dader, in 1941 gepakt en veroordeeld beroemde zich erop: ‘I went to the shithouse and killed the Dutchman.’) De gewonde gangster wordt naar het ziekenhuis gebracht waar hij uiteindelijk aan buikvliesontsteking bezwijkt. Urenlang ijlt hij, een deel van die monoloog is indertijd door politiestenografen vastgelegd, vaak zijn er pogingen gedaan de associatieve woordenstroom te verklaren. (Schultz werd in zijn stervensuur ook nog katholiek, wat toen tot grote commotie aanleiding gaf: waar moet het heen, riepen de verontruste gelovigen, als het híér nu al barst van de gangsters en er straks in de hemel ook weer eentje op ons staat te wachten?)

Billy Bathgate staat naast de Dutchman in de pissoir als de schoten vallen; later, in het ziekenhuis, als de gangster ligt te ijlen, laat Doctorow hem de grote stroom laatste woorden noteren.

Historische compositie

Want dat is Billy's voornaamste opdracht: waarnemen, getuige zijn. Hij zorgt altijd erbij te zijn, hij kruipt in hoeken en gaten om niets te missen. Hij moet er, zijn tweede taak, van leren, Schultz heeft hem, als Christus een discipel, geroepen. Billy aanschouwt én gelooft.

Doctorow heeft al eerder, op prachtige en overtuigende manier, gebruik gemaakt van de jaren dertig (in Ragtime bijvoorbeeld), niet alleen van de gebeurtenissen, die hij naar eigen inzicht herschreef, maar ook van personen die hij op zijn manier gebruikte (‘Historici zijn ook niet objectief. Waarom zou de romanschrijver geen recht hebben op zijn eigen historische compositie?) Daarvoor schrijft hij toch fiction?’) Maar in Billy Bathgate heeft hij een unieke (historische) figuur geschapen: een jongen die niet alleen met scherpe, leergierige ogen kijkt, maar het óók nog allemaal als fantastisch ondergaat. Die combinatie geeft Doctorows proza bijna dubbele kracht.

Als Dutch Schultz op een ochtend in zijn nachtclub een al te vervelende brandweerinspecteur vermoordt, geeft Billy (die nog nooit een moord zo close up gezien heeft, en het tot in de puntjes beschrijft, tot en met de laatste geluidjes) toe dat het incident makkelijker en intelligenter had kunnen worden opgelost, maar heeft vervolgens oprechte bewondering voor het vakmanschap waarmee het lijk wordt weggewerkt. (Bij een ander incident schrijft hij: ‘De gang was in zijn element, een feit is dat je als je bij die onderwereld hoort in de aanwezigheid van de dood snel en efficiënt handelt, waar een gewoon mens niet toe in staat zou zijn.’) Hij wéét dat er ‘gewone’ mensen zijn, in een armoedige, troosteloze wereld, die verder buiten beschouwing blijft: de rauwe, energieke gangsterwereld, dat is zijn houvast, zijn veiligheid.

Doctorow heeft Billy, zoals dat nu heet, naadloos in die legendarische laatste maanden van Dutch Schultz ingevoegd, zonder de grote lijn van de feiten aan te tasten. Billy Bathgate speelt op cruciale momenten zelfs een beslissende rol, zo ingenieus (en af en toe verrassend) is hij in de plot ingepast.

Billy heeft zijn vader nauwelijks gekend, zijn geestelijk enigszins gestoorde moeder (Doctorow beschrijft haar meesterlijk) heeft ook nog diens gezicht van de trouwfoto gekrabt. Schultz is dus ook de vaderfiguur, en het ligt voorde freudiaanse hand dat Billy zich van Schultz' vriendin, op het jacht overgenomen van Weinberg, meester maakt. De vrouw is getrouwd met een Newyorkse high society-figuur, gewoon omdat Doctorow, denk ik, die

Vervolg op pagina 12