Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 7]

Nu eens hymnisch, dan weer elegisch
Brochs ‘De dood van Vergilius’, roman van een eclectisch denker

De dood van Vergilius door Hermann Broch Vertaling Anneke Brassinga Uitgever Ambo, 503 p., f 55, -

Wil Rouleaux

Van de Romeinse dichter Vergilius (70-19 v. Chr.) is bekend dat hij een uiterst veelzijdig man was. Behalve man van de pen was hij arts en hield hij zich bezig met wiskunde, astronomie en filosofie. Vergilius was verder een uitgesproken ethisch denker, die van de literatuur meer verlangde dan schoonheid en ontroering alleen. Zijn twijfel aan de zin van de literatuur bracht hem er bijna toe om zijn onvoltooide levenswerk Aeneïs te vernietigen.

De Oostenrijkse schrijver Hermann Broch staat eveneens bekend als een uiterst veelzijdig man. Hij was het prototype van de poeta doctus; hij had filosofie, wiskunde en kennisleer gestudeerd. Ook hij was een uitgesproken ethisch denker en heeft, net als zijn Romeinse vakbroeder, levenslang getwijfeld aan de zin van de literatuur.

In de jaren dertig verdiepte Broch zich intensief in het leven en werk van Vergilius. Dit leidde in 1937 tot Die Heimkehr des Vergil, een korte novelle van amper vijftien bladzijden die in een notedop al veel motieven bevat van Brochs latere grote roman Der Tod des Vergil. De persoon van Vergilius zou Broch voorlopig niet meer loslaten. Onverstoorbaar schreef hij jarenlang verder aan zijn steeds uitdijende manuscript, ook toen hij in 1938 door de in Oostenrijk binnenrukkende nationaal-socialisten voor enige tijd werd gearresteerd. Via Engeland kon Broch uitwijken naar de Verenigde Staten, waar hij in tomeloze ijver tot aan 1945 zou schaven aan wat zijn belangrijkste roman genoemd mag worden. Een roman waarmee hij, meer nog dan met zijn eerder verschenen trilogie Die Schlafwandler, naar veler mening een plaats verdient naast Joyce, Proust, Musil en de andere grote schrijvers van deze eeuw.

In De dood van Vergilius beschrijft Hermann Broch de laatste achttien uur uit het leven van Vergilius. De Romeinse dichter was volgens de overlevering op zijn vijftigste jaar naar Athene gereisd. Hij was ernstig ziek en bevond zich in een diepe creatieve crisis: zijn onvoltooide epos Aeneïs wilde hij vernietigen. Keizer Augustus zou het gelukt zijn om Vergilius tot een terugtocht naar Italië te bewegen en om bovendien het manuscript van de Aeneïs te redden.

Broch beschrijft in een lange innerlijke monoloog (hoewel verteld in de derde persoon) de laatste uren van Vergilius, vanaf zijn aankomst in de haven van het Italiaanse Brundisium tot aan zijn dood op de daaropvolgende middag. De vier lange hoofdstukken van de roman dragen de titels van de vier grondelementen water, vuur, aarde en ether en van de symbolische stadia aankomst, afdaling, afwachting en thuiskeer.

Het eerste hoofdstuk handelt over Vergilius' aankomst, die gelijktijdig plaatsvindt met de aankomst van de meegereisde keizer Augustus, voor wie het volk massaal is uitgelopen. De zieke dichter wordt op een draagstoel naar een afgelegen gedeelte van het paleis van de keizer gebracht, waar hij mag herstellen. De tocht daarheen voert dwars door de uitbundige mensenmassa en langs proletarische steegjes, een ambiance die een nadrukkelijk contrast vormt tot het plechtige isolement van de dichter.

Hermetisch

In het tweede hoofdstuk wordt de eenzame laatste nacht van Vergilius beschreven. Jeugdherinneringen, koortsdromen en angstvisioenen vormen de belangrijkste inhoud van dit gedeelte, dat met zijn barokke lyrische taal en filosofische uitweidingen (de guirlandeachtige zinnen bereiken niet zelden een lengte van anderhalve bladzijde) uitermate ontoegankelijk, om niet te zeggen hermetisch is. Zeker is echter wel dat Vergilius als boetedoening voor zijn beschouwelijke en esthetische leven het onvoltooide manuscript van zijn Aeneïs wil vernietigen. In het derde en langste hoofdstuk weet keizer Augustus dit uiteindelijk te voorkomen. Augustus bezoekt de stervende Vergilius, en de geestrijke dialogen tussen de staatsman en de dichter, alsook die tussen Vergilius en enkele van zijn vrienden, vormen een grandioos hoogtepunt van de roman.

Hermann Broch

In het slothoofdstuk lijkt niet langer Vergilius aan het woord. De stervende of reeds gestorvene ondergaat een omgekeerd scheppingsproces dat via diverse tussenfasen uitmondt in een anorganische toestand. Net als in Rilkes Duineser Elegien, waardoor Broch zich heeft laten beïnvloeden, zijn uiteindelijk alle tegenstellingen opgeheven: die tussen leven en dood, dag en nacht, het vrouwelijke en het mannelijke, het rationele en het irrationele.

De dood van Vergilius is een buitengewoon veeleisende roman, zo mogelijk nog ontoegankelijker dan notoir zwaarwichtige werken als Thomas Manns Doktor Faustus of Robert Musils Der Mann ohne Eigenschaften. Van handeling is, met uitzondering van het derde hoofdstuk, nauwelijks sprake. Overheersend zijn de verheven gedachten van Vergilius, die op lyrische toon en in vaak overdreven lange zinnen worden gepresenteerd. Broch zelf sprak liever niet van een ‘roman’, maar van een ‘breed uitgesponnen lyrisch gedicht.’ Hij haatte het traditionele vertellen - ‘Geschichtel-Erzählen’ zei hij altijd laatdunkend - en wat hem voor ogen stond was ‘der erkenntnistheoretische Roman statt des psychologischen’. Zijn Vergiliusroman bevat, naast talloze citaten uit de klassieke en meer moderne literatuur, dan ook veel theoretische excursies op het terrein van de filosofie, psychologie, mythologie en nog wat andere disciplines. (De invloeden van Nietzsche, de taalfilosofen en ook iemand als C.G. Jung zijn daarbij duidelijk merkbaar.) Maar omdat deze uitweidingen in lyrische taal worden gepresenteerd, en doorgaans geen afgerond karakter dragen, is het lang niet overal duidelijk wat Broch precies bedoelt. Bovendien is Broch een uitgesproken eclectisch denker, die van alle deelgebieden wel iets meepikte, zonder daarbij zelf tot een duidelijk herkenbaar filosofisch geheel te komen.

Dit onderscheidt hem van Thomas Mann en Robert Musil, de schrijvers binnen zijn taalgebied met wie hij (net als met Kafka), terecht of ten onrechte, zo vaak in een adem wordt genoemd. Bij beiden is veel duidelijker sprake van een samenhangend filosofisch systeem; zeker geldt dit voor Thomas Mann, voor wie de invloed van het drietal Nietzsche, Schopenhauer en Wagner allesoverheersend is geweest. Een vergelijking met deze schrijvers moet trouwens toch ten nadele van Broch uitvallen. Broch mist het psychologische raffinement van zijn twee collega's (maar hij wilde ook geen psycholoog zijn!) en bovendien het vermogen om dat complete netwerk van metafysica op subtiele wijze in de romanhandeling te integreren. Het lezen van Thomas Mann en Musil - en wat mij betreft geldt dit voor de Duitser nog meer dan voor de vaak stroeve stilist uit Wenen - is een esthetisch en intellectueel plezier van de eerste orde. Het lezen van Broch is daarentegen een tour de force, waarvoor men als lezer lang niet altijd voldoende wordt beloond. Hij is te veel een abstract denker gebleven; zijn levenslange aarzeling tussen de literatuur en de wetenschap heeft zijn proza geen goed gedaan.

Exil-schrijver

Desondanks staan er in De dood van Vergilius schitterende fragmenten. Ik noemde hierboven al het derde hoofdstuk, waarin de confrontatie plaatsvindt tussen Vergilius en keizer Augustus. Hier wordt, door de dialoogvorm, Vergilius gedwongen zijn vage gedachten en halfgedachten eindelijk eens wat helderder voor het voetlicht te brengen. De gesprekken tussen de dichter en de staatsman gaan over de tegenstelling tussen literatuur en politiek, tussen idealisme en realisme. Hoewel Vergilius het ‘rijk der ideeën’ verdedigt, heeft hij toch grote twijfels over de ethische waarde van zijn werk. Juist op dit punt moet Broch zich als exilschrijver in Vergilius herkend hebben: wat vermag de literatuur nog tegenover de barbarij van het Derde Rijk? Herhaaldelijk heeft Broch dan ook, zonder aan de andere aspecten voorbij te gaan, op de betekenis van de Hitler-dictatuur voor zijn roman gewezen.

Dit meesterlijke derde hoofdstuk bewijst nog iets geheel anders. Namelijk dat Broch, als hij even vergat dat hij erkenntnistheoretisch moest schrijven, wel degelijk een scherp waarnemer was, iemand met oog voor details en bovendien een subtiel gevoel voor humor. (Al staan er in Die Schlafwandler meer van zulke passages en heeft dit werk daarom toch mijn voorkeur.) Tenslotte noem ik zeker ook in lovende zin - al tendeert zijn stijl regelmatig naar maniërisme - de schoonheid van Brochs lyrische proza, die opmerkelijk is voor iemand die als ethisch denker toch een duidelijke afkeer had van mooischrijverij.

Hermann Broch zelf noemde De dood van Vergilius een ‘nahezu unübersetzbares Werk’. Inderdaad stelt deze roman aan een vertaler de allerhoogste eisen. Broch schrijft niet alleen het in vertalerskringen beruchte lyrische proza, nu eens hymnisch dan weer elegisch, maar daarnaast beschikt hij over een eigengereide zinsbouw en een vaak hoogst particuliere woordkeus. Waarlijk een gigantische klus! Desondanks heeft vertaalster Anneke Brassinga een imponerende prestatie geleverd. De gedragen en klassieke toon, het ritmische en meeslepende van Brochs Duits, blijft ook in het Nederlands volledig behouden. Brassinga beschikt over een brede scala van poëtische uitdrukkingsmiddelen. Haar vertaling is rijk aan beeldend Nederlands, aan briljante vondsten. Kortom, een fenomenale vertaalprestatie.

■