Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 9]

Het experiment van zijn objectiviteit ontdaan
Hoe stevig is de nieuwe wending in de wetenschapsfilosofie?

Het experiment Themanummer van Kennis en methode onder redactie van Douwe Draaisma en R. de Wilde Uitgever Boom, 204 p., f 27,50

Fenna Poletiek

In 1688 gaf de Ierse filosoof Molyneux zijn Engelse collega John Locke het volgende in overweging. Veronderstel dat een blind geboren kind een bol en een kubus op de tast heeft leren onderscheiden en benoemen. Stel vervolgens dat hij plotseling het gezichtsvermogen verkrijgt. Zal hij dan in staat zijn om beide voorwerpen op het gezicht van elkaar te onderscheiden en te zeggen wat de bol is en wat de kubus?

Wat dit probleem het karakter geeft van een experiment is dat de oplossing iets zegt over een theorie en, omgekeerd, de oplossing zich laat voorspellen uit zo'n theorie. Nu waren de filosofen uit de zeventiende eeuw verdeeld in twee kampen wat betreft hun visie op de waarneming: de rationalisten geloofden dat er een aangeboren verband bestond tussen de zintuigen onderling, zodat gelijke informatie kon worden verkregen uit de visuele en de tactiele waarneming. Hun theorie voorspelde dat de genezen blinde de bol van de kubus zou onderscheiden. De empiristische filosofen voorspelden de tegenovergestelde uitkomst, vanwege hun overtuiging dat het gezichtsvermogen onafhankelijk opereert van de tastzin.

Het probleem zou een gedachtenexperiment blijven totdat de chirurg Cheselden in 1728 een dertienjarige jongen, die zo goed als blind was geboren, door een staaroperatie het gezichtsvermogen teruggaf. Hoewel de chirurg de naïeve ziende niet onmiddellijk confronteerde met een kubus en een bol, zag het ernaar uit dat met het rapport dat hij opmaakte van de eerste visuele gewaarwordingen van zijn patiënt, het pleit tussen de rationalisten en de empiristen dwingend beslecht zou kunnen worden: de jongen kon na de operatie geen vormen van elkaar onderscheiden, hoe groot de verschillen tussen de vormen ook waren.

Kon deze gebeurtenis daadwerkelijk als een cruciaal experiment optreden voor het bevestigen van een van de theorieën over waarneming en het weerleggen van de andere? Nee, concludeert Marjolein Degenaar die het probleem van Molyneux bespreekt. De rationalisten, voor wie de uitslag ongunstig was, waren niet bereid hun theorie als weerlegd te beschouwen, maar bekritiseerden daarentegen het verslag van Cheselden. Ad hoc wierpen zij een serie bezwaren op tegen de gerapporteerde feiten. Cheselden zou suggestieve vragen hebben gesteld en de ogen van de patiënt niet lang genoeg hebben laten herstellen alvorens met de ondervraging te beginnen. Aldus bracht de daadwerkelijke uitvoering van het experiment van Molyneux geen beslissing over de twee rivaliserende theorieën over waarneming. Degenaar concludeert dat het probleem van Molyneux niet langs empirische weg is op te lossen.

Onderhandelingen

De bespreking van Molyneux' probleem door Marjolein Degenaar is een van de artikelen uit de bundel Het Experiment, het onlangs verschenen themanummer van het tijdschrift Kennis en Methode. De bundel is geredigeerd door Douwe Draaisma en Rein de Wildt, die met deze verzameling artikelen de nieuwe wending in de wetenschapsfilosofie willen documenteren: de hedendaagse wetenschapsfilosoof beschouwt het experiment niet langer als een slimme methode om aan de natuur feiten te ontfutselen. Hij ziet het experiment en zijn resultaten daarentegen als het produkt van onderhandelingen tussen onderzoekers. De visie leidt ertoe dat hedendaagse wetenschapsfilosofische studies (die tegenwoordig veelal het karakter hebben van wetenschapssociologisch en -historisch onderzoek) zich richten op sociologische of historische aspecten van wetenschap in plaats van methodologische aspecten. De oude wetenschapsfilosofie beschouwt het experiment als een methode waarmee wetenschappelijke kennis kan worden geproduceerd en getoetst. De traditionele wetenschapsfilosoof is normatief in vergelijking met zijn hedendaagse collega. Hij legt zich voornamelijk toe op de ontwikkeling van methodische voorschriften voor de onderzoeker, terwijl de nieuwlichter de sociale voorwaarden beschrijft waaronder wetenschap ontstaat.

De nieuwe stijl van wetenschapsonderzoek mondt uit in twee soorten conclusies. Ten eerste laat het zien dat het experimentele resultaat niet een objectief feit is dat zonder meer kan beslissen tussen verschillende wetenschappelijke standpunten, maar een constructie is van de onderzoeker. Dit wordt in het geval van Molyneux' experiment geïllustreerd met het verslag van Cheselden, die als het ware de relevante feiten construeerde, terwijl de rationalisten deze constructie aanvochten. De tweede soort conclusie houdt in dat die constructie ontstaat in een sociaal proces van onderhandeling tussen onderzoekers.

Een en ander heeft een relativerend effect. Experimentele uitkomsten worden in handen van de wetenschapsfilosoof nieuwe stijl die zijn vak verstaat, ontdaan van het ‘objectivistisch’ decorum. De conclusie van Marjolein Degenaar dat het experiment niet in staat is om dwingend theorieën te weerleggen, is dan ook de ontluisterende conclusie die min of meer in alle artikelen uit de bundel Het Experiment naar voren komt.

Proefpersonen

De auteurs van de artikelen lijken te kunnen worden gerangschikt naar de mate waarin hun analyses ontluisteren, al doet de wetenschapfilosoof I. Hacking in zijn overzicht en standpuntbepaling ten aanzien van de nieuwe filosofie van het experiment daar het minste aan. Hoewel wetenschappelijke resultaten als creaties van onderzoekers in het laboratorium kunnen worden beschouwd, en het niet de natuur zelf is die bepaalt wat we ontdekken, betwijfelt Hacking of de onderzoeker zijn resultaat kan maken, zonder bemoeienis van de natuur.

De Franse filosoof B. Latour is aanzienlijk radicaler: zijn beschrijving van Pasteurs experimenten weerspiegelen zowel de constructiegedachte als het sociale karakter van een experimentele uitkomst. Pasteur stond voor de taak zijn ontdekking van de ‘microbe’ aan de Académie des Sciences te verkopen. Dit deed hij in de volgende drie stappen, aldus Latour. Ten eerste voerde hij een actor ten tonele, een held: de microbe. Ten tweede ontwierp hij een situatie waarin de held zijn competentie kan bewijzen. Ten derde vertelde hij het verhaal over de ‘microbe’ aan de Académie des Sciences als een onafhankelijk feit, waar alleen de natuur verantwoordelijk voor is.

De ontluisteringsdrang voert de schrijvers hier en daar tot argumentaties en conclusies die de lezer in vertwijfeling brengen. De verwarring ontstaat doordat de schrijvers de geschiedenis van de experimenten zowel beschrijven vanuit de constructie-gedachte en de sociale gedetermineerdheids-gedachte alsmede de juistheid van deze gedachte willen bewijzen aan de hand van de beschreven casus. In hun bespreking van het gebruik van experimenten met mensen in de geneeskunde, beschrijven K. Horstman en G. de Vries bij voorbeeld dat aan medische experimenten alleen díé proefpersonen meededen die in de woonomgeving van het ziekenhuis woonden en die überhaupt toegang hadden tot de gezondheidszorg. Zij concluderen dat de samenstelling van de steekproef werd bepaald door maatschappelijke (curs. H &dV) factoren. Verderop wordt nog benadrukt dat wie zou denken dat alleen methodologische overwegingen een rol spelen bij de samenstelling van de steekproef, lijdt aan bijziendheid. Het verlangen van de schrijvers om het sociale aspect van het onderzoek te benadrukken, overtreft hier de kwaliteit van het argument.

Het probleem van Molyneux

T. van Helvoorts bespreking van de ‘ontdekking’ van het tabaksmozaïekvirus is in dit verband ook opmerkelijk. Hij beschrijft de geschiedenis van het tabaksmozaïekvirus door te laten zien hoe, in de verschillende stadia van het onderzoek, niet alleen verschillende theorieën bestonden over het virus maar ook hoe de onderzoekers verschillende dingen voor het virus aanzagen. Aangezien het onderzoek niettemin vorderde en tot een soort consensus leidde over het virus, staat van Helvoort voor de taak dit resultaat sociologisch te verklaren, uiteraard zonder beroep te doen op iets als toename van kennis over de natuur. De verklaring luidt: ‘Wetenschappers presenteren hun onderzoeksresultaten en bouwen hun vertoog zodanig op dat het lijkt alsof de documenten voortkomen uit een natuurlijk (curs. H.) object. Daarmee creëren zij een gemeenschappelijke noemer voor discussie en ontstaat er continuïteit in het wetenschappelijk onderzoek.’ Verbaasd vraagt de lezer zich af of hij door van Helvoort of door de microbioloog wordt bedrogen.

Het zijn niet zozeer de betogen zelf als wel de achterliggende bedoeling van het artikel waarin de ontluisteringsdrang van de schrijver zich manifesteert. R. de Wildes bespreking van de filosofische argumenten die in het verleden zijn aangevoerd tegen het sociaal-wetenschappelijk experiment getuigt van een grondige kennis van zaken. Hij doet een vergelijkend onderzoek naar de kwaliteit van de argumenten en adviseert de lezer uiteindelijk om de argumenten uit de nieuwe wetenschapsfilosofie te gebruiken. ‘Door experimenten te plaatsen in een historische en theoretische context, kunnen we experimentele resultaten relativeren of herinterpreteren (...) Naar alle waarschijnlijkheid leggen zulke vormen van rechtstreekse kritiek uiteindelijk meer gewicht in de schaal dan filosofische beschouwingen.’ De auteur adviseert weliswaar met deskundigheid het meest doeltreffende wapen; de noodzaak van de strijd maakt hij niet aannemelijk.

De keuze van de redactie om de nieuwe stroming te presenteren wordt uitgebreid verantwoord in het redactioneel en het boek maakt deze pretentie zeker waar. Niettemin valt er over het experiment mijns inziens veel te schrijven wat onbesproken is gebleven. Een van de belangrijkste problemen van de onderzoeker in de praktijk (uitvoerig besproken in de literatuur over - met name psychologische - experimenten) is het operationalisatieprobleem. Dit woord komt in het boek niet voor. Het gaat om het probleem van de onderzoeker die concepten uit zijn theorie moet omzetten in waarnemingen. Het dilemma waar hij voor staat is een laboratoriumsituatie te bedenken die iets zegt over een abstract theoretisch concept en tevens concrete waarnemingen levert. Voor het ontwerpen van een experiment bestaat geen methodologie. Experimenteren in de sociale wetenschappen wordt dan ook ten onrechte door veel wetenschapsfilosofen geassocieerd met harde methodologie en statistiek. Omdat het een kwestie is van creativiteit, zijn er echter weinig sprekende experimenten. De overgrote meerderheid mislukt, is onbetrouwbaar of nietszeggend omdat de laboratoriumsituatie hetzij te ver afstaat van de werkelijkheid, hetzij te ver af staat van het theoretisch concept. Een voorbeeld van een uitzondering is het experiment van Molyneux. Ondanks de treurige conclusie over de zeggingskracht van het experiment van Molyneux die in het boek wordt beschreven, zie ik dit experiment in eerste instantie als een uiterst vindingrijke operationalisatie van de vigerende waarnemingstheorieën. De achteraf opgeworpen bezwaren van de toenmalige filosofen doen daar niets aan af. Een goed experiment veroorzaakt wel degelijk beweging in bestaande overtuigingen en kennis, in weerwil van de nieuwe wetenschapsfilosofie. In die zin is het niet een louter subjectieve constructie zonder enige wetenschappelijke betekenis.

Het zeventiende-eeuwse publiek zal namelijk, na kennismaking van het verslag van het ‘experiment’ van Cheselden (dat als een variant op Molyneux' experiment kan worden gezien) stiekem het zijne hebben gedacht over de waarnemingstheorieën, niettegenstaande de protesten van de verliezende partij. Dit geldt vermoedelijk zelfs voor de twintigste-eeuwse lezer van Degenaars verslag van de Molyneux-affaire: hoeveel lezers zouden na de uitslag van Cheseldens experiment nog met de voorspelling van de rationalisten komen?

De artikelen getuigen stuk voor stuk van deskundigheid op de besproken vakgebieden. De specialistische details worden lezersvriendelijk uiteengezet en wie een algemene interesse heeft voor wetenschap leest de artikelen voor zijn plezier uit. De nieuwe wetenschapsfilosofische traditie wordt in het boek goed gedocumenteerd. Een aantal artikelen is ouderwets goed geschreven. Wat de lezer echter mist is een goed argument voor de nieuwe benadering. Het wordt niet duidelijk in welk opzicht de nieuwe benadering beter is dan de traditionele. Daarbij komt dat waar men relativeert, geen alternatieven worden geboden die de wetenschap zich zou kunnen aantrekken. Wat moet de viroloog in zijn werk met de bewering dat zijn virus een bedenksel is dat in onderhandeling met collega's is ontstaan? Kortom, wat is de filosofische kracht van het programma?

Men voelt de relativeringsdrang van de nieuwe wetenschapsfilosofie, maar men ziet de noodzaak noch het effect ervan. Uit het boek komt onbedoeld een wetenschapsfilosoof nieuwe stijl naar voren die de wetenschap erg goed kent, maar ook een beetje haat.

■