Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 3]

Triomf van de kleinigheden
Eric de Kuypers herinneringen: over genot, opgeschreven met genot

De hoed van tante Jeannot Taferelen uit de kinderjaren in Brussel door Eric de Kuyper Uitgever SUN, 205 p., f 29,50

Carel Peeters

‘Waarom’, vraagt Roland Barthes zich in Het plezier van de tekst af, ‘is het plezierig om in historische werken, romans, biografieën, het “alledaagse leven” van een tijdperk, van een persoon voorgesteld te zien? Waarom die nieuwsgierigheid naar nietige details: roosters, gewoonten, maaltijden, huisvesting, kleding enzovoort’? Het antwoord op deze vraag is niet eenvoudig dat Barthes een voorliefde heeft voor de realiteit van ‘zo was het’. Dat zou voor Barthes' doen wel heel simpel zijn. Nee, hij vraagt zich af of het niet juist ‘de fantasmatische voorliefde voor de “realiteit”’ is die hem daarin aantrekt.

Wie veel verschillende herinneringen aan de kinderjaren leest (Nathan Sid van Adriaan van Dis, Zaans Veem van Freek de Jonge of bloemlezingen als Het kind dat wij waren (samengesteld door Willem van Toorn), Little Innocents (samengesteld door Alan Pryce-Jones) ziet al snel dat de meeste schrijvers gewoon herinneringen ophalen die veelal de vorm krijgen van uitgesponnen anekdotes. Een minderheid heeft die ‘fantasmatische voorliefde voor de “realiteit”’ - tussen aanhalingstekens - waar Barthes het over heeft en die aan de anekdote voorafgaat. In die gevallen was men als kind al verbaasd en werd de werkelijkheid als iets ongewoons gezien. In de gewone herinnering worden de vanzelfsprekendheden van vroeger nu bijzonder; bij de ‘fantasten’ was dat vanzelfsprekende al bijzonder en had al een enigszins theatraal aanzien.

Je kunt zeggen dat ‘fantasten’ zich sinds hun jeugd zijn blijven verbazen, terwijl de gewone herinneraars door de werkelijkheid werden opgenomen. Het verschil is te zien aan de kracht waarmee bij de ‘fantasten’ de details levend zijn gebleven, alsof ze niet zijn weggeweest. Dit moet samenhangen met een grotere zintuiglijkheid en lichamelijkheid, die een scherpere registratie van geuren, smaken, geluiden en visuele indrukken veroorzaken. Bij Adriaan van Dis en Eric de Kuyper is hiervan sprake, allebei fantasten in de zin van Barthes.

Het fantastische heeft hier niets met fantasie te maken, het betekent alleen dat de werkelijkheid als enigszins wonderlijk werd ondergaan, wat kennelijk tot een verscherping van de aandacht leidde. Concreter dan Eric de Kuyper in De hoed van tante Jeannot en het vorig jaar verschenen eerste deel Aan zee kan men nauwelijks zijn. Bovendien is het gelukkig dat De Kuyper niet van de school is die graag speelt met verbeelding en werkelijkheid als het om zijn herinneringen gaat. Aan zee was een intieme en elegante evocatie van zijn kinderjaren voor zover ze met zijn omvangrijke familie in de zomermaanden werden doorgebracht aan het strand van Oostende, De hoed van tante Jeannot beschrijft dezelfde tijd, maar speelt zich nu voornamelijk af in Brussel. Het zijn herinneringen die gaan over genot, die zijn opgeschreven met genot en die men met genot leest. Genot dan in de zin van Barthes: met ‘jouissance’, een intense tevredenheid over de gang van de gepresenteerde feiten, de gekozen woorden en het ritme van de zinnen (in dubbele betekenis). De Kuyper heeft alle details in zijn vingers en zijn vermogen om zich in de parafernalia van zijn directe omgeving, die tijd (ruwweg de eerste tien jaar na de oorlog) en de lokaties te verplaatsen is enorm.

Weerspannig korset

Het prachtige is dat in De hoed van tante Jeannot een scala van alle mogelijke indrukken wordt vastgelegd over nietigheden. ‘Reale nichtigkeiten’ was het piepkleine motto van Freud in Aan zee. Dat is het: nietigheden als een poppenkastvoorstelling op het strand, het weerspannige korset van zijn moeder (‘ma’), de kamers in het huis, het binnenplaatsje, de wasdag, de strijkdag, de tante Jeannot-dag, de tante Emma-dag, de radio, het meubilair, de boekenkast, de broers, de zuster, de familie en de eigenaardigheden van elk lid, zijn grote en kleine passies, zijn associaties, de spelletjes, de speelplaatsen, de scholen, de straten, de stad, de winkels, de warenhuizen, de vriendjes, de logeergasten. En door dit alles heen tante Jeannot, de tante die voor het plezier leefde. Deze kleinigheden doen er allemaal toe omdat De Kuyper tegelijk de chroniqueur is van de uitstraling ervan, de stemmingen, de kleur, de driften, neigingen, gewoonten, hebbelijkheden, kortom de emotionele verhouding tot dit alles.

Tante Jeannot (een zuster van zijn moeder Julienne) is de tante die plotseling zin kon krijgen om iets te vieren, geeft niet wat. Ze was een ‘ware artieste als het ging om het overbrengen en deelachtig maken van haar genot’. Met gedetailleerde verhalen over haar veelvuldige bezoeken aan de opera, de music-hall en het variété bezorgde ze hem (De Kuyper heeft het over zichzelf in de derde persoon) de rillingen van genot. Haar huis was met een wervelende, eclectische smaak ingericht, zodat het op een bonbonzaak was gaan lijken (‘ma petite bonbonnière’). Omdat zijn moeder nauwelijks geld heeft (ze is weduwe: aan zijn vader heeft De Kuyper geen herinneringen, zijn moeder vooral bittere) is haar levensstijl praktischer (‘Tante Jeannot leefde voor het plezier, ma leefde voor het genot van kennis’). Ze was een no-nonsense moeder, maar allerminst ongevoelig, ‘in tegendeel, de tederheid lag open en bloot, naiëf en schalks te grabbel als bij een klein meisje. Maar wee degene die er misbruik van durfde te maken.’ Hoewel ze geen geld hadden kreeg ze haar vier kinderen op de beste scholen. ‘Julienne wist het, zou het weten, had het zeker gelezen: het was vertrouwenwekkend, prikkelend, verrijkend ja, haar bezig te zien en te horen.’ Regelmatig trof hij zijn moeder aan terwijl ze met de ene hand in een pan roerde en in de andere de Petite Larousse had om iets op te zoeken dat haar weer een raadsel was. Ze kocht alleen in de winkels die aangesloten waren bij de ‘Families Nombreuses’. De familieverhoudingen waren zo innig en verweven (‘elastisch’) dat het huis altijd gonsde van kinderen en bedrijvigheid.

Eric de Kuyper
menno landstra

De Kuypers herinneringen zijn even spontaan als systematisch. Ze beslaan een periode van zo'n tien jaar, maar daar binnen is geen sprake van chronologie. Het zijn losje samenhangende fragmenten, opgebouwd rond trefwoorden als ‘Pralines’, ‘Madame la gendarme’, ‘Rue Mexico’, ‘Trance’. Die onge dwongenheid staat een zekere systematiek niet in de weg, zoals te zien is aan de beschrijving van het huis (hoewel klein toch ‘een soort paleis’), of de beschrijving van de opwindende route naar het huis van tante Jeannot. Ook de directe geografie van de omgeving krijgt een grondige behandeling, waarbij alle aantrekkelijkheden van de aanwezige winkels worden uitgestald. De Kuyper lijkt vaak in zijn herinnering te vallen, te zien aan de woorden waarmee ze vaak beginnen: ‘Eenmaal’, ‘Soms’, ‘Wanneer’, ‘Tijdens’. De tijd wordt er onbepaald door.

Suggestiviteit

Spontaniteit en systematiek beheersen ook de licht ontvlambare gedachten en emoties van de kleine De Kuyper, die voor alles wat met theater, toneel, film en spel te maken heeft een driftige belangstelling aan de dag legt. Ik aarzel om het woord te gebruiken omdat het zo vaak misbruikt wordt, maar De Kuyper neemt alles in zich op met erotische suggestiviteit. Alles blijft weliswaar concreet, maar hij wil wel dat het suggestief is. Niet bloot, maar een beetje bloot; het toneel, maar ook de coulissen; een rok, maar met split. De wereld van de vrouwen was hem daarom vertrouwder dan die van de mannen. Daarin werd alles te letterlijk genomen; bij vrouwen, en zeker bij tante Jeannot, was sprake van een wisselend spel van echt en onecht. Hij werd voor een wonderlijk kind gehouden met een grote esthetische ontvankelijkheid (‘bestaat er een dandy van vijf?’), iets wat in deze herinneringen tot uiting komt in het gebruik van vele karakteristieke woorden (‘kropdagen’), namen (‘Jacques Hélion et les joyeuses collégiens’) en titels van boeken, films, opera's en muziekstukken. Het situeert de herinneringen in plaats en tijd en maakt ze een beetje vreemd en exotisch.

Van de pas later echt opkomende erotische belangstelling voor jongens en mannen vinden we in deze herinneringen de onbewuste voorafspiegelingen: een esthetische gretigheid, een behoefte aan ‘performance’, aan Hollywood-suggestiviteit. Alles is concreet en wat het is, maar ook esthetisch geërotiseerd. Bij de herinnering aan het wekelijkse bezoek aan ‘de stad’ staat er: ‘Het centrum lag voor hen en lachte hen met felle lichtreclames toe.’

De Kuyper weet een grote onbewuste angst aannemelijk te maken die hem en zijn vriendjes soms bekroop: dat de tijd voorbij gaat en dat ze onverbiddelijk volwassen zullen moeten worden. Dat verklaart ook de soms spontaan opkomende tranenvloed zonder dat hij kan uitleggen waarom, samen met de veelvuldige maagkrampen en de doem dat er weer naar school gegaan zou moeten worden. ‘Verwijlen’ in alles wat hem aanstond, dat wilde hij als kind. Aan het slot van het boek stort zijn kinderwereld ineen door een teveel aan naargeestige gebeurtenissen ineens. Hij had zich wel vagelijk voorbereid, maar dit ging ‘with a bang, and not with a whimper’, niet als een ‘changement à vue, zoals de wisselingen van tafereel bij open doek in het theater... Maar het theater van de volwassenen had, zoveel werd hem duidelijk, niets te maken met Het Theater, zijn theater.’ Het is door de effectieve nonchalance in de systematiek van deze herinneringen dat ik vermoed dat De Kuyper nog veel meer heeft. Ik hoop het maar.

■