Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 3]

‘Nu ik zijn ouders ken, vind ik het een rotboek’
Vals en echt in de Nederlandse letteren

Diny Schouten

Neem Multatuli, want met Max Havelaar (1860) begon het gelazer eigenlijk al. Er is geen roman die zó heftig probeerde de waarheid te vertellen door middel van verzinsels, zodat elk nieuw nageslacht op zoek ging naar zoekgeraakte sleutels. Wat was waar en wie was wie in de ‘Havelaar’? De nobele bestuursambtenaar Max Havelaar is natuurlijk Multatuli zelf, al heet die dan weer Eduard Douwes Dekker, en van de slechte resident Slijmering is bekend dat het de toenmalige resident van Bantam moet zijn, Carel Pieter Brest van Kempen. Als de laatste naar de rechter was gestapt wegens aantasting van eer, goede naam, of schending van de persoonlijke levenssfeer, zou dan het boek verboden zijn? Heel aangenaam kan hij zijn portret niet gevonden hebben: Multatuli maakte zijn zeldzame sloomheid onsterfelijk door achter ieder woord dat hij spreekt een punt te zetten (‘Omdat. Hij. Het. Zo. Druk. Had.’) ‘Iedereen die Brest van Kempen wel eens ontmoet had, wist wie er met Slijmering werd bedoeld,’ schrijft W.F. Hermans in De raadselachtige Multatuli.

De Nederlandse literatuur (de buitenlandse ook, maar dat is hier even niet van belang) zit vol portretten, sommige geflatteerd, sommige natuurgetrouw, andere wreed, wraakzuchtig, karikaturaal, en die gevallen zijn natuurlijk het leukst. Het dringt niet altijd tot je door dat schrijvers maar weinig verzinnen - zij die dat wel doen, zijn meestal niet de beste. Schrijvers werken, net als schilders, naar levend model, en vooral voor hun intimi is het opwindend om de geportretteerden met hun échte naam te kunnen identificeren. Dat is precies de beperkte kracht van ‘sleutelromans’. Ons kan het niet zoveel schelen dat de adellijke huwelijksbreekster Emy Crammacher, die zich in Simon Vestdijks De schandalen (1953) vergooit aan de tuinmansknecht, in werkelijkheid mevrouw Kinny Gablanz-Schuurbecque Boeye heette, want haar lichtzinnige reputatie reikte niet buiten de gemeentegrenzen van Doorn (‘een plattelandsgemeente in het Sticht’, in het boek). Zelfs de toch landelijke beroemdheid van prof. dr. F.J.J. Buytendijk, succesauteur van De fenomenologie van de vrouw, heeft niet lang genoeg standgehouden om hem met leedvermaak beschreven te zien als Emy's gefrustreerde echtgenoot, de hoogleraar Frederik Eduard Crammacher, die een neofascistisch clubje aanvoert. Wie zal het geweten hebben dat zij dat waren? Toch zullen beiden zich hun portret aangetrokken hebben. In het Letterkundig Museum in Den Haag wordt het manuscript bewaard, met de werkaantekeningen die de sleutel van het boek geven. Bij Buytendijk tekende Vestdijk aan: ‘Hij weet dat hij op congressen niet geheel au serieux wordt genomen,’ en: ‘Heeft zijn tijd gehad.’

‘Dat een kunstenaar je beschrijft, is een risico van het bestaan,’ zegt romancier Willem Brakman, die bij Vestdijk-kenner Nol Gregoor zulke werkpapieren van de meester eens inzag en eruit concludeerde ‘dat Vestdijk met zulke lijsten van personen en eigenschappen schilderde en bijkleurde, zoals met een palet’. ‘Er zit iets schofterigs in,’ zegt Brakman, die zijn métier op vergelijkbare wijze beoefent. ‘Om een ouderwets woord te gebruiken, een artiest is nu eenmaal niet uit positieve eigenschappen opgebouwd. Je hebt iets van een voyeur in je. Vestdijk heeft donders goed begrepen dat er duistere kanten aan een schrijver zitten, daar gaat De ziener over. Jawel, mensen komen hier aan de deur wel klagen dat ze zichzelf herkend hebben, nou ja, dat zij dan zo, dat heb je dan verdiend.’ Namen uit de Enschedese kunstzinnige bohème die zijn boek Kind in de buurt bevolkt kan Brakman niet prijsgeven, want in Enschede waren ze herkenbaar genoeg en dat was al zo pijnlijk. Het kwam de schrijver op een paar lange telefonische scheldkanonnades te staan, die hij geduldig aanhoorde en die hij toen hij er genoeg van kreeg beantwoordde met een brief, om zich te verdedigen: ‘Zelf kom ik er ook niet zo mooi af in mijn boeken.’ ‘Mijn vriendschap met Nol Gregoor heb ik als een bizarre vriendschap tussen de heer Hop en de heer Pop geportretteerd in De graaf van Den Haag. Gregoor was daar erg verguld mee, en hij komt er toch bedonderd in af, af en toe. Ik heb het hem niet vooraf laten lezen. Ik zou liever een proces riskeren dan er iets aan te veranderen, dat is de trots die je hebt als schrijver.’

Tekening Siegfried Woldhek

Miss Blanche

Statistisch gezien hoeven schrijvers niet bang te zijn voor smaadprocessen, en zeker niet voor veroordeling tot schadevergoeding. De Nederlandse jurisprudentie strekt vermoedelijk niet verder dan een paar incidentele gevallen die dan ook nog geseponeerd zijn. In 1970 verdiepte H.U. Jessurun d'Oliveira, jurist

Schrijvers zijn aasgieren. Niet alleen uit hun eigen leven slaan zij munt, ook dat van hun familieleden, vrienden, bekenden, ja zelfs dat van vage kennissen wordt geplunderd. In het kristallisatieproces waarmee het ruwe materiaal uit het dagelijkse leven wordt omgesmeed tot een verhaal of roman is ‘waarheid’ van ondergeschikt belang. In de literatuur gaat het niet om fair play, maar speelt men op resultaat. Dat niet iedereen dit resultaat met evenveel instemming zal lezen, mag duidelijk zijn; vriendschappen zijn opgezegd, relaties verbroken, processen gevoerd door mensen die zich boos maakten op de wijze waarop zij zich geportretteerd meenden te zien in andermans boeken. Toch trekt de schrijver aan het langste eind. Het mag dan misschien niet de objectieve waarheid zijn, het is wel een literaire waarheid. Goedbeschouwd is elke roman een sleutelroman. Ga naar een willekeurige schrijver en vraag hem op wie dit of dat personage gebaseerd is en hij zal antwoorden dat het een combinatie is van zijn oom Piet en de hoofdonderwijzer van de lagere school. De meeste lezers kunnen heel goed buiten dit soort informatie. Interessanter wordt het, wanneer een romanfiguur te herleiden is tot een algemeen bekend persoon. Dat een boek geheel of gedeeltelijk ‘waar gebeurd’ is prikkelt hoe dan ook de nieuwsgierigheid. Niet voor niets is een van de meestgestelde vragen aan een schrijver: ‘Is dat nu allemaal autobiografisch?’ Minder bekend is hoe de door de schrijvers geportretteerden, de ‘slachtoffers’ er zelf tegen aankijken. Diny Schouten maakte een rondgang langs hen die soms tegen wil en dank in de literatuur zijn beland. Een schrijver heeft iets van een voyeur, maar een lezer vaak niet minder. Een reportage over ‘De sleutelroman’.

maar in die tijd als Merlyn-criticus ook sterk betrokken bij de letteren, zich in het fenomeen ‘literaire belediging’. Het artikel (te vinden in Plus est en vous, feestbundel bij het afscheid van prof. mr. A. Pitlo) gaat de ‘gevolgen voor de rechtspleging’ na van een kort geding dat een Zandvoortse restauranthouder aanspande tegen de Haarlemse schrijver Lodewijk-Henri Wiener. Wiener had in zijn novelle Seizoenarbeid (1967) gebeurtenissen verteld die hem overkwamen als liftbediende van een uitzichttoren van een dorp dat ergens aan de Noordzeekust te lokaliseren valt. De vlag die dagelijks op de toren gehesen wordt is ‘voorde ene helft geel en voor de andere helft blauw gekleurd’. Dat detail (het zijn de kleuren van de Zandvoortse vlag) werd Wiener in de rechtszaak noodlottig. Hij had de eigenaar van de lunchroom bovenin de toren (‘Jansen’, in de novelle), weliswaar een bril opgezet, hem ‘grijs geplakt haar’ gegeven en ‘Three Castles of Miss Blanche’ laten roken, maar dat hielp allemaal niets tegen de ‘goede naam’ waarin zijn voormalige patroon L. zich aangetast achtte. In de novelle treft de hoofdpersoon ‘Jansen’ aan op de divan in de directiekamer, in gezelschap van een serveerster en onder - zeker voor die tijd - hoogst compromitterende omstandigheden: ‘Onder hem lag Hannie. Zijn broek lag in zijn knieholten.’ Auteur en uitgever werden in twee instanties schuldig verklaard aan onrechtmatig handelen en veroordeeld tot staken van verdere verspreiding van het boek. Jessurun d'Oliveira verontwaardigt zich ernstig over de ‘vogelvrijheid’ van alle fictieschrijvers, maar kan zich toch vrolijk maken over het geding, waarin alleen ‘overspel, althans ontucht’ (in het boek is ‘Jansen’ ongehuwd, restauranthouder L. bezat een echtgenote) naar voren kwam. In het verhaal wordt ‘Jansen’ een moord in de schoenen geschoven: een vorige liftbediende is ‘onder duistere omstandigheden’ van de uitzichttoren gewaaid. Dat akkefietje werd de auteur grootmoediglijk geschonken. ‘Zoals zo vaak heeft men zich beperkt tot verdediging van eer en goede naam in sexualibus. De rechter nam het beledigend karakter van de aanwrijving van het overspel aan, omdat “het lezend publiek in het algemeen maar al te gauw geneigd zal zijn de aantijging als naar waarheid beschreven aan te nemen”.’

In het grote buitenland bestaan uitgeverijen niet zonder een juridische afdeling, waar full-time advocaten het druk hebben met zich geschaad voelende ‘originelen’. Een recent geval is professor Adrian Mole, een lector op een polytechnische school in Noord-Londen, wiens levensplezier een stuk verminderd is sinds Sue Townsends The Secret Diary of Adrian Mole (1982) hem in verlegenheid bracht - Townsend was uiteraard onwetend van zijn bestaan, maar het geschifte Engelse rechtssysteem biedt auteurs geen bescherming tegen schadeclaims, zelfs al is de overeenkomst aantoonbaar toevallig. Hier gaan die dingen anders. Vera Vingerhoeds, die zich herkennen kan in de saxofoniste ‘Laura Lauwerens’ uit Geerten Meijsings erotische memoires Veranderlijk en wisselvallig (1988), kreeg ‘heel beleefd’ Meijsings verhaal ter inzage, maakte geen bezwaar, maar beziet haar ervaring als personage met gemengde gevoelens. ‘Het vervelendste is dat mensen vragen of ik dat nou ben, en die om die reden dat boek gaan lezen. Ik weet precies wat er waar en niet waar was, maar juist daarom kan ik niet zeggen of ik het een goed verhaal vond. Zelf zegt Meijsing in interviews dat het er niet toe doet of het autobiografisch is, en dat vind ik eigenlijk ook.’ Vingerhoeds is ‘niet ontevreden over mijn rol. Het is het enige verhaal in het boek waarin geen duidelijke seks voorkomt. Ik benijd de vrouwen in de andere hoofdstukken niet.’

Theo Sontrop, uitgever van De Arbeiderspers, heeft partijen die ‘literair beledigd’ waren zowat altijd alleen afgekund: een kwestie van langdurig afstellen, wat hier eigenlijk als methode niet verklapt mag worden. Toen Maarten 't Hart twee jaar geleden het typoscript van Het uur tussen hond en wolf inleverde, werd wel juridisch advies ingewonnen. Die échte sleutelroman is een afrekening met zijn voormalige onderhuurder, de vertaler Hans Bakx, die hij tot in het diepst van zijn ziel probeert te beledigen door hem (als ‘Frederik Koudvuur’) af te schilderen als een min, impotent ‘vertalertje dat dolgraag zelf een groot schrijver of dichter zou willen zijn’. Sontrop vermeed proceskosten door het boek vóór publikatie naar de geschoffeerde Bakx te sturen. Bakx bewees superieur aan zijn personage Koudvuur te zijn: zijn tegenroman Midas' tranen lag tegelijk met Het uur tussen hond en wolf in de boekwinkel. Wraakzucht inspireerde Bakx tot een klein meesterwerkje waarin Sontrop herkenbaar is als ‘de kleine uitgever met de roofdierblik’, en de fans van Maarten 't Hart hun idool terugzien als ‘Sijmen Togt’, schrijver van ‘opgewonden ouwewijvenproza’ waarin een wereld wordt

[Vervolg op pagina 4]