Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 3]

Gehaaide arrangementen
Een bundeling van Carmiggelts stukjes over zichzelf

Zelfportret in stukjes door S. Carmiggelt bezorgd door F. Carmiggelt Uitgever De Arbeiderspers, f 26,90

Martin Koomen

De meeste zogenaamde bekende Nederlanders kan ik missen als kiespijn, maar het bericht van Carmiggelts overlijden - alweer bjna twee jaar geleden - bezorgde ook mij een droevig moment. Amsterdam is sindsdien niet meer helemaal hetzelfde, daar verandert ook de onlangs waargenomen rondvaartboot ‘Simon Carmiggelt’ niets aan.

Zou ik de enige Amsterdammer zijn die er spijt van heeft de meester nooit eens te hebben aangesproken? De laatste keer dat ik hem zag was in lijn vijfentwintig; hij zat vlak vóór me en bracht een soort geneurie voort, wat me veel genoegen deed. Het gevoel van warme instemming werd nog sterker toen hij al zoemend een agenda of aantekenboekje tevoorschijn bracht en zowaar aan het noteren sloeg. Discretie, of gebrek aan essentiële journalistieke vaardigheden, belette mij om me voorover te buigen en mee te lezen; wel meende ik te zien dat de bewonderde auteur zjn invallen in verschillende kleuren aan het papier toevertrouwde.

Een triviale herinnering, u heeft gelijk. Maar die magere man in die regenjas en met die kuif hoorde er erg bij in Amsterdam (‘bij het Amsterdamse straatbeeld’) zoals Rinus Ferdinandusse schreef), een stad die hij verrijkte, zoals zijn werk de Nederlandse literatuur verrijkte. Dat alles maakt het verschijnen van een nieuwe bundel ‘Kronkels’, zoals de verhaaltjes die Carmiggelt in Het Parool publiceerde zullen moeten blijven heten, tot een heuglijke gebeurtenis.

De samenstellende delen van Zelfportret in stukjes moeten zoiets als een doorlopende autobiografie opleveren; de volgorde van de opgenomen stukjes, zo verneemt men uit de flaptekst, is ‘niet bepaald door de tijd van publikatie maar door de chronologie van wat erin beschreven wordt’. Zo vinden we dan in het begin van het boek enkele verhalen over de ouders van de verteller, vervolgens over diens kinderjaren, de juf van zijn school en zo gaat dat door: wedervarens van de ik-figuur als jeugdige verslaggever bij de Haagse editie van ‘een sociaal-democratisch dagblad’, zijn huwelijk en gezinsleven, verhuizing naar Amsterdam, oorlog en bevrijding; en zo'n beetje aan het eind de alleszins instructieve overpeinzing van een ouder wordende man: ‘Je bent oud geworden als je enigszins knorrig meent dat de dagbladen en tijdschriften worden volgeschreven door onwetende snotneuzen. Dat is normaal. Veel erger is de grijzende man eraan toe die alles, wat jongelui op het gebied van schone kunsten ten beste geven, met hese stem bewogen toejuicht. Dat is een geschifte vorm van naderende seniliteit, die slecht afloopt.’

Het ligt voor de hand om in een bundel die zo ongeveer de hele schrijversloopbaan van de auteur omspant, naar verschillen tussen ouder en jonger werk te zoeken: stilistisch of anderszins. Maar het resultaat van zo'n vergelijking blijkt mager, wat op zichzelf natuurlijk óók interessant is: het ziet ernaar uit dat Carmiggelt zijn vorm gauw te pakken heeft gekregen. Het oudste hier opgenomen verhaaltje (‘Op de bres’, uit 1951) bevat een paar min of meer naïeve, opzettelijke archaïsmen, van een soort dat de oudere en meer geraffineerde schrijver allicht zou hebben vermeden (‘gelijk het behoort’; ‘ten einde’ in de betekenis van om). Ook behelst de openingszin een mededeling die voor de rest van het vertelsel geen betekenis heeft. Voor de rest is alles er: de begenadigde trefzekerheid van woordkeus, de geserreerde stijl, de gehaaide manier waarop de stof is gearrangeerd, in korte alinea's die de lezer geen andere uitweg laten dan ze bij wijze van spreken ademloos te verzwelgen.

siegfried woldhek

Manipulatie en bewerking

Het verhaal ‘Ochtend’, uit 1964, vormt een niet minder fraai voorbeeld van Carmiggelts meesterschap in de kunst van het arrangement. Het onderwerp is alledaags, zelfs banaal: de saaie eenvormigheid van de ochtendrituelen zoals scheren, tandenpoetsen, wassen en aankleden. In de eerste alinea echter wordt het laatste flard van een droom beschreven, en in de laatste regels van het stuk vallen, met een tot dan toe achtergehouden detail betreffende die droom, alle afzonderlijke elementen onverwacht en plotseling samen en beseft men, door die afgezaagde overpeinzingen heen, toch te hebben kennisgenomen van een meeslepende miniatuurgeschiedenis.

Het idee van een autobiografie, hoezeer ook fragmentarisch, dat de samensteller van Zelfportret in stukjes, Carmiggelts zoon, voor ogen moet hebben gestaan, wordt niet erg overtuigend waargemaakt. Hoe zou het ook kunnen? Natuurlijk, de verhaaltjes beschrijven gebeurtenissen die uit het leven van de auteur zijn gegrepen, maar tussen de biografische feiten van Carmiggelts leven en de verwerking daarvan tot literatuur staat onveranderlijk de figuur van de verteller, de ik, en deze is niet minder dan alle andere elementen van Carmiggelts verhaalkunst onderworpen aan manipulatie en bewerking. Het mag dan waar zijn dat de schrijver zich nooit iets anders noemde dan ‘journalist’, dit neemt niet weg dat zijn Kronkels geenszins journalistieke voortbrengselen zijn: het gaat hier om ‘verhaaltjes’, in de betere momenten om ware kunstwerkjes, en een kunstwerk kan nu eenmaal nooit als een autobiografie de optelsom zijn van min of meer objectieve waarnemingen en herinneringen. Een kunstwerk ontstaat daarentegen door kunstgrepen.

De thematische pretentie ten spijt is Zelfportret in stukjes dan ook niet meer en niet minder dan ‘zomaar’ een Carmiggelt-bundel met geslaagde stukken, eigenlijk alleen door zijn postume karakter zich onderscheidend van alle vorige bundels. En dat laatste is een hoogst opmerkelijk feit. Het gaat hier tenslotte om stukjes die de schrijver zelf niet de moeite van het bundelen waard heeft gevonden. Als de kwaliteit van deze bundel desondanks niet wezenlijk achterblijft bij die van de meeste voorafgaande, dan dringt zich onontkoombaar de conclusie op dat heel het tot nu toe onder water dobberende grootste deel van de Kronkel-ijsberg - al die ongebundeld gebleven cursiefjes in steeds geler wordende kranten - een verpletterende hoeveelheid aangename verrassingen moet herbergen. En - aha! - dit klopt precies met de herinnering.

Herinneringen uit de jaren zestig bijvoorbeeld, toen je om twee uur 's middags de versgedrukte eerste editie van Het Parool kon kopen, de voorpagina half kon omslaan en het resultaat van deze verrichting nog twee keer moest omvouwen om zo, nog staande, kennis te kunnen nemen van de kolom rechtsboven op pagina drie (de techniek leerde je vanzelf, maar hebben we toen wel voldoende beseft wat een bofferds we waren?). Ook de keren dat Carmiggelt zijn dag niet had gehad, en dat was onvermijdelijk menigmaal het geval, trof je toch eigenlijk altijd wel één alinea, één metafoor, één beschrijving (zoals die van de bejaarden-inrichtingen die vroeger van binnen geverfd schenen ‘met de uitwerpselen van neerslachtige reptielen’), waardoor je je moeite beloond zag.

De conclusie moge duidelijk zijn. Het volledige oeuvre van Simon Carmiggelt dient onverwijld uit al die stoffige leggers te worden opgespit en zo, ongeselecteerd en wat mij betreft verder slechts voorzien van de datum van eerste publikatie, chronologisch in een reeks kloeke banden in het licht te worden gezet. Precies zoals dat gebeurt met de ‘Boontjes’, de cursiefjes die Louis Paul Boon in het Gentse Vooruit publiceerde. Desnoods moet de uitgeverij maar een minister de gelegenheid geven om althans één daad te stellen waarvoor de dankbaarheid van het nageslacht verzekerd is. Naast dat beeld in het Eerste Weteringplantsoen moet ook dit monument er komen. Er zijn wel voor onwaardiger doeleinden subsidiepotjes opengerukt.

■