Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 9]

Lessen in nucleaire vrede
Paul Nitze als meester van het spel

The Master of the Game Paul Nitze and the Nuclear Peace door Strobe Talbott Uitgever Knopf, 416 p. Importeur Van Ditmar, f 49,10
Danger and Survival Choices about the Bomb in the First Fifty Years door McGeorge Bundy Uitgever Random House, 735 p. Importeur Van Ditmar, f 61,40

Cees Wiebes

Wie kent hem niet, de Silver Fox die al gedurende veertig jaar voortdurend opduikt bij allerlei onderhandelingen tussen de Verenigde Staten en de Sovjetunie over wapenbeheersing en ontwapening. We hebben het uiteraard over de inmiddels eenentachtigjarige Paul Nitze die als onderhandelaar of presidentieel adviseur actief is geweest voor bijna alle Amerikaanse regeringen sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog.

Na eerdere degelijke publikaties zoals Endgame (1979) over de nucleaire diplomatie tijdens de SALT II-onderhandelingen en zijn Deadly Gambits (1984) over de INF-besprekingen, komt Strobe Talbott nu met een nieuwe diepgravende studie: The Master of the Game. Een studie waarin deze redacteur diplomatie van het Amerikaanse weekblad Time Magazine vooral ingaat op de invloed van het debat over het Strategisch Defensie Initiatief (SDI) op de onderhandelingen over wapenbeheersing tussen Moskou en Washington tijdens de periode-Reagan.

Als een rode draad loopt echter in Talbotts studie de loopbaan van Nitze die zijn carrière in 1944 begon als adviseur bij de United States Strategie Bombing Survey. Dit team moest de resultaten van de geallieerde strategische bombardementen op Duitsland en Japan bestuderen. Als lid van hetzelfde team zou hij later de gevolgen van de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki onderzoeken. Van dichtbij maakte Nitze de enorme verschrikkingen mee van het atomaire geweld. Desondanks ontwikkelde hij zich in de jaren vijftig tot een duidelijke voorstander van de nucleaire afschrikking en zijn reputatie van ‘havik’ werd dan ook in die jaren definitief gevestigd.

Zo is Nitze een van de belangrijkste auteurs geweest van het meest geruchtmakende naoorlogse beleidsdocument over de Amerikaanse buitenlandse politiek, NSC 68. Het document stelde dat de Verenigde Staten waar ook ter wereld de leiding en het initiatief moesten nemen om de vermeende Sovjet-expansie in te dammen. NSC 68 riep derhalve op tot een enorme opbouw van de Amerikaanse nucleaire en conventionele militaire middelen.

Paul Nitze met Kennedy in 1960

Nitze met Schultz en Sjevardnadze in 1987

Zijn collega George Kennan moet diep geschokt zijn geweest toen hij het document voor het eerst onder ogen kreeg. Desondanks kon Kennan niet verhinderen dat NSC 68 tot beleidspunt werd gemaakt voor de politiek die Washington moest gaan voeren. Sommige Amerikaanse politicologen beweren zelfs dat dit document nog steeds als richtsnoer dient bij de bepaling van het beleid.

NSC 68 was het visitekaartje van Nitze en diens harde opstelling kwam bijvoorbeeld eveneens tot uiting tijdens de Cuba-crisis in oktober 1962 toen hij een sterk voorstander was van een confrontatiepolitiek. Hij wilde een luchtaanval op Cuba gevolgd door een grootscheepse invasie van het eiland. Een mogelijke oplossing langs de diplomatieke weg bleef hij voortdurend afwijzen. Zijn havikachtige opstelling veranderde echter langzaam en in de jaren zeventig werd hij een steeds grotere voorstander van weliswaar harde maar faire, serieuze en directe onderhandelingen met Moskou. Nitze speelde ook een zeer centrale rol bij de totstandkoming van het SALT I-verdrag en had een groot aandeel in de gesprekken over het ABM-verdrag.

Nitze kwam in een moeilijke positie te verkeren tijdens de periode van president Carter die hem buiten zijn regering hield. Carter vond hem te arrogant, niet flexibel en Nitze ‘overplayed the role of stem elder’. Kortom, de toekomstige president moest hem niet (‘Nitze was typically know-it-all’) en Nitze bleef buiten de nieuw te vormen regering.

Intellectuele steun

Als vasthoudend en lastig criticus en daarnaast prominent lid van het Committee of the Present Danger ging hij een succesvolle campagne voeren tegen het door Carter gesloten SALT II-verdrag. Nitze vond dat de Verenigde Staten te veel hadden moeten inleveren en dat de Sovjetunie als grote winnaar uit de bus was gekomen. Toen Carter en Brezjnev SALT II ondertekenden in 1979 getuigde Nitze in de Amerikaanse Senaat tegen ratificatie terwijl dezelfde middag de Joint Chiefs of Staff ervoor waren. Een bij voorbaat verloren strijd dus.

Nitzes kansen keerden bij het aantreden van de regering-Reagan, een dergelijke hardliner was binnen de heersende anti-wapenbeheersingsmentaliteit natuurlijk welkom. Daarnaast kon de Amerikaanse president wel wat intellectuele steun gebruiken want hij verkeerde bijvoorbeeld in de veronderstelling dat eenmaal afgevuurde raketten teruggeroepen konden worden. Eenmaal deel uitmakend van het regeringsapparaat ontpopte Nitze zich echter al snel tot een uitgesproken aanhanger van wapenbeheersing en groot voorstander van het strikte naleven van de bepalingen van het SALT II-verdrag. Interne strijd binnen de regering en vooral Nitzes pogingen om het SDI-programma onderhandelbaar te maken worden door Talbott op een heldere en boeiende wijze uiteengezet. In die strijd waren zijn belangrijkste opponenten minister van Defensie Weinberger en onderminister Richard Perle die later de bijnaam Prince of Darkness zou krijgen. Medestanders vond hij in minister van Buitenlandse Zaken Shultz en veiligheidsadviseur McFarlane. Deze langdurige strijd werd uiteindelijk in het voordeel van Nitze beslist die daarom ook op de sympathie van Talbott mag rekenen.

De vraag die zich opdringt, hoe Nitzes omslag in zijn strategische denken te verklaren valt, beantwoordt Talbott echter jammer genoeg niet. Eerdere studies, speeches, analyses en artikelen van de Silver Fox, die volop aanwezig zijn in diverse overheids- en presidentiële archieven, worden door Talbott niet gebruikt. Die verklaring over de omslag in Nitzes denken blijft helaas achterwege. Toegegeven, de schrijver stelt zelf al in zijn inleiding dat zijn studie niet gezien moet worden als de definitieve biografie van Nitze. Maar er wordt ook niet echt duidelijk waarom hij dan Nitze tot middelpunt van zijn studie heeft genomen. Het is wel een uitstekende analyse van de machtsstrijd tijdens de belangrijke SDI-debatten waarvoor Talbott alle lof verdient. Nitze zelf werkt inmiddels aan zijn memoires en die zullen hopelijk Talbott in velerlei opzichten aanvullen.

Een van Nitzes collega's, McGeorge Bundy, heeft intussen zijn gedachten al aan het papier toevertrouwd en diens Danger and Survival. Choices about the Bomb in the first fifty years is zonder enige twijfel een zeer belangrijk boek. Bundy is veiligheidsadviseur geweest van de presidenten Kennedy en Johnson en heeft een boek geschreven dat eigenlijk in drie delen uiteenvalt. In het eerste deel behandelt hij de besluiten onder Roosevelt en Truman inzake de bouw en het afwerpen van de atoombom. Daarnaast schenkt hij uitvoerig aandacht aan de nucleaire politiek van de regering-Eisenhower. Voor dit deel heeft Bundy uitvoerig archiefonderzoek verricht (of laten verrichten) in Amerikaanse en Britse archieven.

In het tweede deel staat hij stil bij de crises om Berlijn en Cuba in oktober 1962. Op basis van zijn directe betrokkenheid komt hij met een gedegen analyse van de opties die Kennedy overbleven om die crises op te lossen. In het derde deel gaat hij tenslotte in op de besluiten van andere staten zoals Groot-Brittannië, Frankrijk, China en Israël om nucleaire mogendheden te worden.

Militaire noodzaak

Het eerste en tweede deel zijn het interessantst. Met name aan het voortdurende debat over de noodzaak van het afwerpen van de atoombommen op Japan levert Bundy een belangwekkende bijdrage. Hij gaat uitvoerig in op de vraag of er een militaire noodzaak was of dat het een politiek besluit was i.e. een waarschuwing aan de Sovjetunie.

Bundy is van mening dat het vooral ging om een snelle beëindiging van de oorlog in Japan en meent dat de atoombom niet is gebruikt om Moskou te intimideren. Desondanks moet hij wel toegeven dat het besluit binnen de Amerikaanse regering te snel is genomen en dat zorgvuldigere afweging mogelijk was geweest. Wat de Sovjet-factor aangaat verschil ik sterk van mening met hem want de meest recente ontdekkingen in overheidsarchieven wijzen erop dat politieke motieven wel degelijk een belangrijke rol hebben gespeeld. Sommige artikelen die dit beklemtonen, ontbreken dan ook in de literatuurlijst van Bundys studie. Maar ook een oudere bron is hier al redelijk duidelijk over. De minister van Defensie in die tijd. Henry Stimson, die in 1948 zijn memoires met assistentie van Bundy zou schrijven, was op 25 april 1945 reeds van mening dat ‘the critical questions in American policy towards atomic energy would be directly connected with Soviet Russia’.

Het is verleidelijk om nog meer voorbeelden te citeren maar het is in ieder geval onzin om te beweren dat de atoombommen op Japan exclusief voor militaire doeleinden c.q. verkorting van de oorlog zijn gebruikt. Zijn analyse van de Cuba-crisis is daarentegen uitstekend te noe-

Vervolg op pagina 12