Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 7]

Hoe het is een man te zijn
De kitscherige dromen van Paul Theroux in ‘My Secret History’

My Secret History door Paul Theroux Uitgever Hamish Hamilton, 426 p. Importeur Nilsson & Lamm, f 60,10

Mariëtte Haveman

Wiens geschiedenis is het nu eigenlijk en wat wordt erin onthuld? Dit blijft een grote vraag bij Paul Theroux' My Secret History. Het verhaal gaat over een man die aan de buitenkant veel met de schrijver gemeen heeft. Net als Theroux heeft hij een katholieke jeugd doorgebracht in Boston, heeft hij lange tijd les gegeven in Afrika, is hij getrouwd met een Engelse vrouw en is hij een schrijver van reisverhalen, waaronder een best-seller: The (in dit boek niet met name genoemde, maar wel duidelijk herkenbare) Great Railway Bazaar.

Maar het gaat nu juist niet om de buitenkant. Het leven dat in dit boek wordt beschreven betreft gebeurtenissen die de schrijver Andrew Parent altijd zorgvuldig uit zijn boeken geweerd heeft, maar die voor hem een speciaal belang hebben en een speciale waarheid belichamen. De vraag is alleen: welke en wiens?

Die van Paul Theroux, zou je denken, op grond van de titel, die misschien wat ijdel aandoet, maar die in elk geval wel de belofte inhoudt. De schrijver gaat iets over zichzelf vertellen dat misschien de moeite waard is. Maar zo is het ook niet, getuige de Author's Note waarmee het boek begint: ‘Although some of the events and places depicted in this novel bear a similarity to those in my own life, the characters all strolled out of my imagination. My wife Anne, for example, does not in the least resemble Andrew Parent's spouse. As Evelyn Waugh wrote in a similar context, I am not I: thou art not he or she: they are not they.’ My Secret History is dus geen echte geschiedenis en ook geen echte fictie, maar iets daar tussenin.

Er is één rechtvaardiging voor zo'n vage, halve belofte van onthulling, namelijk het verhaal. Als dat maar goed genoeg is komen bepaalde vragen eenvoudig niet in je hoofd op. Vreemd genoeg is een van de weinige figuren in dit boek van wie je kunt zeggen dat ze het zonder nadere uitleg kunnen stellen die van Jenny, de echtgenote van Andrew Parent. En de priester Father Furty in het openingshoofdstuk, die optreedt als Andrews grote voorbeeld. Hij wordt net als hijzelf beschreven als een dolende geest met een geheim leven. Alleen is dat van de priester heel wat intrigerender dan dat van de eigenlijke hoofdpersoon. Jenny komt pas tot leven in het laatste hoofdstuk, des te verrassender omdat je tegen die tijd alle hoop op een vonk van leven hebt laten varen.

Niet levensvatbare wezens

Jenny en Father Furty zijn in dit boek de enige wezens die een leven leiden op een manier die althans begrijpelijk is, zonder dat je zulke mensen noodzakelijk eerder hebt ontmoet. Ze doen hun werk met meer of minder toewijding, ze hebben hun pleziertjes, verdriet en zwakheden en ze spreken een eigen taal die in de dialogen goed tot uitdrukking komt. Jenny is ook als enige in het boek uitgerust met een menselijk gevoel voor humor. Wat je je afvraagt is waarom ze het uithoudt met die man. Maar ook dat is iets dat je in het ware leven wel vaker tegenkomt.

Deze twee zijn ook de enige mensen voor wie de ik-persoon werkelijk iets voelt, zodat je wordt bekropen door het vermoeden dat ze echt zijn, althans samengesteld uit echte observaties. Alle anderen zijn figuranten, vage schimmen in een rommelig drama met een tamelijk onsympathieke hoofdpersoon die niet goed weet waarheen hij met zichzelf moet, ons voortdurend aan het hoofd zeurt over zijn seksuele escapades en daar erg gewichtig over doet. Parent is het soort man dat onophoudelijk ‘op jacht’ is en intussen van zijn vrouw absolute trouw afdwingt. Dat leidt tot ongeloofwaardige taferelen, waarvan ik maar moeilijk kan geloven dat ze in deze combinatie ook buiten de literatuur bestaan.

Misschien doen ze dat, maar Theroux weet het niet aannemelijk te maken. Niet alleen maakt Parent het zijn medemensen erg moeilijk, hij slaat zichzelf op de borst vanwege zijn authentieke en voortvarende driftleven, waardoor je het idee hebt dat hij voor Theroux meer een twijfelachtig ideaalbeeld belichaamt dan dat er met dit alles iets wordt onthuld. Veel interesse in die medemensen heeft Andrew ook niet. Tussen het ene bed en het andere is hij voornamelijk bezig zich van zijn metgezellen te ontdoen, vaak nog voordat wij ons een beeld van die metgezellen hebben kunnen vormen. Hij kiest bij voorkeur vriendinnen die niets terugzeggen, althans niets van belang en telkens is hij weer verbaasd dat hij hen eigenlijk niet heeft leren kennen. ‘But the tireless cocksman never achieves penetration: the hidden self, the other life, is not to be found at the far end of that particular moist canal,’ aldus een kennelijke geestverwant, Jonathan Raban over My Secret History in The Observer.

Paul Theroux
jerry bauer

Theroux zal die typering misschien wel mooi hebben gevonden, maar ik vind er weinig aan - te meer omdat het ‘bewijsmateriaal’ bestaat uit een collectie uitermate onlevensvatbare wezens.

Wat Theroux met zijn boek min of meer beloofde was een ik-document, geschreven vanuit een exclusief mannelijk perspectief: een antwoord op de vraag hoe het is een man te zijn! Wie zich daarvoor niet interesseert is een kniesoor. Maar het enige wat de nieuwsgierige lezer krijgt is een al te bekend literair cliché.

Tabernakel

The Great Railway Bazaar vond ik een goed boek, om de nuchtere directheid waarmee Theroux zijn belevenissen beschrijft. Ook in dit boek zitten goede stukken, met dezelfde kwaliteit, een soort gemelijke humor die je af en toe toegang geeft tot de wereld die hij beschrijft. (‘Lucy screwed up her face and said: It's very haunting. You always had to take someones word for that. When someone said haunting I was never haunted, I was only annoyed’.)

Maar in dit boek wil hij meer dan nuchtere observatie. Wat hij hier wilde beschrijven was ‘het echte leven’, een soort waarheid waarvan hij als kind de eerste adequate beschrijving tegenkwam in Dantes Inferno:

Between his legs his red guts hung
With the heart, the lungs, the liver, the gall bladder,
And the shrivelled sac that passes shit to the bung

Er is niet veel interpretatie voor nodig de echo's van deze omschrijving in het verdere boek terug te vinden. Het is een dikke literaire stroop die de hoofdstukken aan elkaar verbindt. Misschien berusten veel van de situaties die Theroux beschrijft op waarheid, maar het resultaat in dit boek is kitscherig en ongeloofwaardig. Dat is niet omdat de situaties lelijk zijn, maar omdat de lelijkheid zelf wordt verward met iets heroïsch, artistieks.

My Secret Life is daarmee een vormeloos, deprimerend boek, met twee goede hoofdstukken, het eerste en het laatste, die als korte verhalen op zichzelf hadden kunnen staan. Deze hoofdstukken zijn het gewoonst in wat ze beschrijven. Alleen wordt zelfs het eerste hoofdstuk op de valreep verpest door een metafoor die voor mijn gevoel alles samenvat wat er mis is met dit boek. Andrew heeft eindelijk zijn vriendinnetje Tina zo ver gekregen dat ze met hem wil vrijen. Daartoe verzuimt hij zijn plicht als misdienaar, extra belangrijk omdat het gaat om een huwelijksviering: een soort speciale bonus voor elke misdienaar, te verdienen na drie begrafenissen. De slotscène bestaat dan uit een beschrijving van de zandheuvel waar de vrijage zich voltrekt: een soort altaar, rechthoekig, met een stomp in het midden als een tabernakel, met de vriendin als offer. De laatste woorden luiden: ‘Wickedness entered me. My soul darkened and I felt a shameful thrill as it tottered and began to fall. It caught fire, and Tina was crying softly but holding me, and then we were both burning.’

De hel van Dante, het katholicisme en het eerste vriendinnetje Tina allemaal haastig bij elkaar uitgestald op een zandheuvel die, voor het geval de lezer het nog niet had begrepen, sprekend lijkt op een altaar met een tabernakel. Je moet wel erg katholiek zijn opgevoed, of Jonathan Raban heten, om dat mooi te vinden. ■