Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 3]

I embrace into your neck
Keynes en Lopokova: de liefesbrieven van de econoom en de danseres

The letters of Lydia Lopokova and John Maynard Keynes Samenstelling en redactie Polly Hill en Richard Keynes Uitgever André Deutsch, 367 p., f 72,35

Jan Pen

Verliefde mensen kunnen mooie brieven schrijven. Het is echter niet hun bedoeling dat zulke correspondentie door anderen wordt gelezen. Toch gebeurt dat wel eens, doorgaans per ongeluk, maar af en toe komt de boel in de boekwinkel terecht. Daar ligt nu ook de intieme briefwisseling tussen Lydia en Maynard, alias Lydochka en Ivanuska, alias Pupkin (hondje) en Maynarochka. Het is een vracht kleine liefdesbriefjes, geschreven tussen 1921 toen hun romance begon en 1924 toen ze trouwden. Er moet een reden zijn voor een dergelijke publikatie, die ook na het verstrijken der jaren en het overlijden van het paar, tamelijk indiscreet aandoet.

Die reden zit natuurlijk bij de persoon van Maynard - hij was in 1921 al een bekende persoonlijkheid, schrijver van The Economic Consequences of the Peace (1919). Later zou hij echt beroemd worden; gemeten aan de citatie-index, dat moderne meetinstrument bij uitstek, is John Maynard Keynes veruit de meest befaamde econoom van de eeuw. Bovendien maakte hij deel uit van de Bloomsbury-subcultuur, ook al een veelbeschreven verschijnsel; in die beschrijvingen wordt het persoonlijke en het intieme allerminst gemeden. Wie zich voor dat onderwerp interesseert kan tamelijk goed op de hoogte zijn van de diverse verhoudingen binnen Bloomsbury. Het was een levendig en promiscue gezelschap en Keynes deed voor de anderen niet onder. Behalve dan dat zijn relaties, voor zover bekend, homoseksueel waren. Althans: tot het begin van deze briefwisseling. De lezer krijgt de indruk dat Maynard, nadat Lydia Lopokova hem op de tweede kerstdag 1921 schriftelijk uitnodigde om met haar een kopje thee te drinken in het Waldorf Hotel, meteen voor haar is gevallen. Zijn leven is erdoor veranderd - wie een excuus zoekt voor deze uitgave zou kunnen bedenken dat een dergelijke ommekeer wel enige indiscretie rechtvaardigt. Maar misschien is het beter niet over een rechtvaardiging te zeuren en te constateren dat het een smakelijk boek is.

Neef en nicht

Want Lydia Lopokova was een persoonlijkheid in her own right; ze bewoog zich op het snijpunt van verschillende culturen. Echt iemand waarvan we wel graag eens brieven zouden willen lezen. Ze was balletdanseres, bij het gezelschap van Diaghilev, dat toen in Parijs optrad en soms in Londen, maar financieel geheel aan de grond zat. Haar huwelijk was in staat van ontbinding. Ze verkeerde veel onder kunstenaars - Picasso was in 1918 getrouwd met een van haar collega's en hij heeft van Lydia een prachtige tekening gemaakt, die in dit boek is afgedrukt. Belangrijker is dat Lydia een groot talent voor woorden moet hebben gehad. Haar brieven zijn kleine kunstwerkjes, geschreven in zelfvervaardigd Engels, waarschijnlijk met het woordenboek erbij. Toen het ballet in Londen optrad (voor het eerst in 1918) beheerste ze die taal waarschijnlijk slecht, en later heeft ze van de nood een deugd gemaakt. Ze laat spelfouten staan (ze heeft het dikwijls over Maynards ‘intelect’) zodat hij haar kan corrigeren. ‘I am not like you talented in idea put into words, I express myself better in impulses towards you.’ En: ‘I posess (dus met driemaal s) enormous gossips in my bosom, I cannot stretch it out on paper, but double elements of warmth to you.’ En: ‘I embrace into your neck.’ Daarbij vergeleken zijn de brieven van Keynes aan de saaie kant.

John Maynard Keynes en Lydia Lopokova, 1925

De uitgave is bezorgd door Polly Hill - dochter van de Nobelprijswinnaar A.V. Hill, die getrouwd was met Margaret Keynes, Maynards zuster - en Richard Keynes, zoon van Maynards jongere broer Geoffry. Het blijft dus in de familie. Neef en nicht hebben de brieven geselecteerd, ingekort, en gestroomlijnd. De spelling van namen is gecorrigeerd, want daar maakten de briefschrijvers vaak een potje van. Selectie was nodig omdat Lydia haast iedere dag dat ze in een andere plaats was dan haar geliefde (en dat kwam veel voor) een brief schreef. Over de periode 1922-1937 waren dat tweehonderdduizend woorden. Keynes kwam op honderdvijftigduizend woorden. Ze hadden er blijkbaar zin in, en telefoneren was in die tijd niet zo voor de hand liggend. Neef en nicht leggen niet uit hoe ze precies met de bekorting en de stroomlijning te werk zijn gegaan, zodat wetenschapsmensen wel iets te fronsen zullen hebben, maar geen nood - al het materiaal ligt in de archieven van King's College in Cambridge waar Keynes vanaf 1919 aan verbonden was. Bovendien betreft het hier geen wetenschappelijke uitgave maar een menselijk document.

De mens achter het document is vooral Lydia Lopokova. Over haar is al vrij veel geschreven - in 1983 nog een hele bundel onder redactie van Milo Keynes - maar uit deze brieven komt zij naar voren als een innemende vrouw met een persoonlijke stijl. Dit is niet de hersenloze trut waar Bloomsbury haar voor hield. (Virgina Woolf: ‘You can't argue solidly when Lydia's there.’) Opmerkelijk is overigens dat Lydia nooit iets lelijks heeft geschreven over de mensen die zo minachtend over haar spraken. Ze is voorzichtig en tegelijk tolerant. Het zelfbeeld is dat van een clown - een erotische clown, overmand door gevoelens, poëtisch, en ook wel wat provocerend. Ze koopt kleren en schrijft dat ze er saucy uitziet. Ze verwijst naar platonische bezoekers, en impliceert dat er ook niet zo platonische zouden kunnen zijn, maar ze is dol op Maynard. Ze rapporteert de gesprekken met zijn homovrienden, waaronder Sebastian Sprott, met wie Keynes een verhouding had toen zij hem leerde kennen, en met Duncan Grant, de grote liefde in het leven van Keynes. Deze seksuele omnivoor zou als getuige optreden bij hun huwelijk. Dat wijst op Lydia's verdraagzaamheid en wijsheid. Haar schriftelijke liefdesbetuigingen zijn poëtisch: ‘My fermentive impulses for your mind, body and soul.’ ‘I send a chirp from under my left breast.’ ‘I kiss you outside inside.’ ‘I gobble you my dear Maynard.’ Hij daarentegen brengt het niet veel verder dan ‘I am very tired and lean my head on you,’ of het nogal defensieve ‘My dearest, only love’ aan hel begin van een brief, die vervolgens snel overgaat op berichten over het artikel dat hij aan het schrijven is of het bezoek van een Amerikaanse collega die na een halfuur weer ophoepelde ‘so I give him very good marks’. Er is nu en dan sprake van geld - Lopokova zit geregeld op zwart zaad. ‘I have need for money. Hotels are paid every week, in the place where I am established. I like to send money to my mother also.’ De enige brief waarin ze blijk geeft van consternatie gaat over een biljet van vijf pond dat ze op straat heeft verloren - hij stuurt meteen een nieuwe ‘big bob and also five little ones’. Maar het gaat altijd over kleine bedragen; de lezer krijgt niet de indruk dat Lydia echt op groot geld uit is. Daarover beschikte Keynes destijds ook nog niet.

Homoseksualiteit

Wat leert deze uitgave ons over Keynes dat wij niet al wisten? Over zijn ideeën: vrijwel niets. Hij schrijft aan Lydia dat Huxley's Those Barren Leaves een van de slechtste boeken is ooit door hem gelezen, wat mij verbaast en wat ik nergens anders heb aangetroffen. Maar het is haast onmogelijk om over Keynes' opinies iets nieuws te berde te brengen. Er bestaan tenslotte achtentwintig dikke delen Collected Writings, waaronder veel correspondentie. Wat in deze delen ontbreekt is het seksuele; de hamvraag, als ik het zo mag noemen, is dan ook of Lydia & Maynard opheldering geeft inzake de homoseksualiteit van Keynes. Over dat onderwerp bestaan drie opvattingen. De eerste, aangehangen door Roy Harrod (en dat is niemand minder dan de schrijver van de grote biografie The Life of John Maynard Keynes, 1951) houdt in dat Keynes een gewone hetero was. Nu ja, als jongen zou hij misschien wel eens wat met leeftijdgenoten hebben geëxperimenteerd (gerommeld had ik bijna geschreven), maar dat is normaal - Eton, nietwaar, en daarover kan beter worden gezwegen. Harrods biografie van bijna zevenhonderd bladzijden maakt er dan ook geen woord aan vuil. Dit was de standaardopvatting in Engeland, tot diep in de jaren zestig. Geen wonder, in een land waar homoseksueel gedrag strafbaar was. De tweede opvatting is tegengesteld aan de officiële: Keynes was een echte homo. Deze mening leefde in Bloomsbury, en ook dat is geen wonder. Hij was in die kring binnengekomen aan de hand van Lytton Strachey, een onverbloemd en toegewijd homoseksueel. Die twee kregen overigens al gauw ruzie, onder meer omdat ze concurreerden op de jongensmarkt. Keynes had in die tijd veel wat we tegenwoordig wisselende contacten noemen; men ging zelfs naar Noord-Afrika omdat de jongens daar goedkoper waren. Op vijfentwintigjarige leeftijd werd Keynes peilloos verliefd op Duncan Grant, de schilder die een centrale figuur was in Bloomsbury en die ook prachtige portretten van Keynes heeft gemaakt (er staat er een in dit boek). De verliefdheid was wederkerig, maar bij Grant ging het gauw over. Het stortte Keynes in een depressie. Daarna had hij andere verhoudingen, onder anderen met Sebastian Sprott. Dit is allemaal vrij goed gedocumenteerd, onder andere in de biografie die Michael Holroyd schreef over Lytton Strachey. Toen dat boek uitkwam, in 1967, werd de officiële opvatting enigszins belachelijk, al bleef men er in Engeland nog wel aan vasthouden. Ik ben tegen de kwestie aangelopen toen ik in de jaren zestig een Penguin-boek publiceerde en daarin schreef dat Harrods biografie een wonderlijke omissie vertoonde - bij Penguin vonden ze dat dat eruit moest en ik heb toen toegegeven, een geval van inschikkelijkheid dat ik mezelf nog steeds kwalijk neem. Sinds het boek van Michael Holroyd heeft een derde opvatting aan kracht gewonnen, die zegt dat Keynes biseksueel was, net als Duncan Grant (die onder andere een jarenlange verhouding had met Vanessa Bell - ze hadden samen een dochter, Angelica). Die biseksualiteit zou dan moeten blijken uit het gelukkige huwelijk met Lydia, dat tot 1946 heeft geduurd, toen Maynard overleed.

Dit nieuwe boek zou dus steun kunnen geven aan deze laatste opvatting: Keynes mag dan aanvankelijk nogal wat relaties met mannen hebben gehad, dat veranderde onder invloed van Lydia. Erg plausibel klinkt het niet - een man van bijna veertig, van wie geen erotische relatie met enig vrouwelijk wezen bekend is, en die dan opeens omdraait. De brieven geven ook niet veel steun aan die opvatting. Uit alles blijkt dat Pupkin en Maynarochka dol op elkaar waren, maar van erotische opwinding van de kant van Maynard valt weinig te bespeuren. Toen hij Lydia voor het eerst zag (in 1918) was hij niet direct aangenaam getroffen - hij schijnt gezegd te hebben (dit staat niet in een brief maar in een commentaar van de redacteuren, p. 25): ‘she is a rotten dancer - she has such a stiff bottom’. Op dit lichaamsdeel wordt later nog wel eens teruggekomen, nu onder Lydia's benaming ‘the halphes’, maar dan gaat het meer over spierpijn of zoiets. Dat zegt natuurlijk weinig, maar de erotische passages in deze brieven komen allemaal van haar kant. Hij zoekt kalmte en troost, want hij voelt zich vaak somber. Als we lezen ‘I lick you’, dan is zij aan het woord. ‘I gobble you from head to foot.’ Hij komt niet verder dan ‘your very fond: M’ en een enkele keer ‘I feel your warmth’. Ik houd het er maar op dat een homoseksuele man van middelbare leeftijd, die gaandeweg heeft begrepen dat al die opwinding met zijn vrienden een mens ook niet gelukkiger maakt, een huwelijk prefereert met een interessante vrouw op basis van wederzijdse genegenheid. Biseksualiteit is toch wat anders.

■