Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 7]

Met lege handen achtergebleven
Een indrukwekkende getuigenis van Grete Weil

De bruidsprijs door Grete Weil Vertaling Ria van Hengel Uitgever Gooi & Sticht, 163 p., f 29,50

Gerda Meijerink

Aan het slot van haar roman Generaties, in 1984 verschenen bij Meulenhoff, noemt Grete Weil zichzelf ‘een getuige’. ‘Als getuige moest ik verklaringen afleggen. Die wens, die dwang heeft me kracht gegeven vol te houden. Vele jaren lang wilde niemand het horen. Dat is anders geworden.’ Waarvan Grete Weil in haar romans Mijn zuster Antigone, Tramhalte Beethovenstraat, Generaties en in haar bundel B zeggen en andere verhalen getuigde was het leven van een overlevende, van een joods-Duitse vrouw die door een toeval aan de gaskamer was ontsnapt en die Auschwitz als de werkelijkheid en de ‘werkelijkheid’ als droom ervoer. Toen in het begin van de jaren zestig Tramhalte Beethovenstraat verscheen, wilden inderdaad maar heel weinig mensen luisteren naar die eigenaardige stem die sprak over afscheid en dood, over rouw en herinnering. Misschien verwachtte men andere tonen dan Grete Weil aansloeg, wellicht verwachtte men woede en haat, aanklacht en wraak. Maar Grete Weil had daarvan afstand genomen, zij was teruggekeerd naar de plaats waar zij was opgegroeid - naar de omgeving van München - en vanaf die plek, waar de vanzelfsprekendheden en de verwachtingen van haar jeugd nog tastbaar waren, probeerde zij te overzien en te begrijpen wat er was gebeurd en wie zij zelf door de werkelijkheid van Auschwitz was geworden.

Toen zij eindelijk de aandacht kreeg die zij verdiende, was Grete Weil een oude vrouw. Weliswaar een oude vrouw die met één hand aan het stuur van haar Mercedes de snelheidslimieten ruimschoots overschreed en die in staat was in haar geliefde Ticino urenlange voettochten in de bergen te ondernemen, maar toch een vrouw die besefte dat het leven eindig is, dat roem en bekendheid betrekkelijk zijn, dat ouderdom, ziekte en dood het enige uitzicht vormen. Met dat bewustzijn schreef zij de roman Generaties, een afrekening met zichzelf, een meedogenloos verslag van de ontmanteling van de laatste illusie die zij zichzelf had gepermitteerd te koesteren: de opheffing van haar eenzaamheid. Haar poging om met twee andere, veel jongere, vrouwen samen te leven strandt op onoverbrugbaarheid van de noodzaak van de oudere vrouw om het heden en het verleden als enige werkelijkheid te aanvaarden. Aan het slot van Generaties richt Grete Weil zich nog een keer tot de protagoniste van haar roman Mijn zuster Antigone. Bij Antigone vindt zij begrip en troost, in de moed en de eenzaamheid van Antigone kan zij zich spiegelen, Antigone zal haar bijstaan als zij sterft.

Tweestrijd

Grete Weil ontving vorig jaar, op tweeentachtigjarige leeftijd, de Geschwister Schollprijs, genoemd naar de twee jonge studenten, Hans en Sophie, Scholl, die met hun blad Die Weisse Rose ondergronds verzet pleegden tegen Hitler en het nationaal-socialisme en daarvoor werden terechtgesteld. Een laat, maar niet te laat eerbetoon aan de schrijfster van het verzet tegen het vergeten. In hetzelfde jaar verscheen bij uitgeverij Nagel en Kimche Grete Weils nieuwe roman Der Brautpreis, binnen enkele maanden goed voor vier drukken. Om de een of andere reden verscheen de vertaling van deze roman niet bij Meulenhoff, wat te verwachten zou zijn geweest, maar bij uitgeverij Gooi en Sticht, die gespecialiseerd is in boeken met een christelijke thematiek.

Grete Weil vertelt in deze roman in elkaar afwisselende hoofdstukken de geschiedenis van koning David en zij vertelt over zichzelf. De geschiedenis van David legt zij in de mond van zijn eerste vrouw Michal. De hoofdstukken waarin Grete Weil over zichzelf schrijft, beginnen met de woorden: ‘Ik, Grete’. Autobiografie en fictie raken elkaar en vullen elkaar aan in de identificatie van Grete Weil met de oud geworden Michal die verliefd werd op David toen die nog een herder was en geroepen was om de uitzinnige koning Saul met zijn harpspel te kalmeren. Michal is getuige van Davids weg naar het koningschap. Zij verhaalt van haar tweestrijd tussen haar liefde voor deze man en haar afkeer van de gruwelen en wreedheden die hij, uit naam van een goddelijke wet, begaat. Michal is ook getuige van de periode waarin de joodse stammen tot een eenheid worden gesmeed. Zij ziet waartoe territoriumdrift, bezitsdrang, machtshonger in staat zijn en keert zich daar innerlijk vanaf. Zij ziet ook de hoop waarmee het joodse volk de geschiedenis tegemoet treedt, de hoop op vrede en de mogelijkheid van liefde. Grete staat aan de andere kant van de tijd, zij weet waartoe de geschiedenis heeft geleid, zij heeft de vernietiging van de joden meegemaakt.

Beide vrouwen staan aan het eind van hun eigen leven, twee joodse vrouwen. Michal wil zich niet identificeren met het volk dat de Filistijnen vermoordt. Grete is gedwongen zich te identificeren met het volk dat vermoord werd. Michal is door David verstoten, Gretes man werd door de nazi's vermoord. Beide vrouwen zijn het slachtoffer geworden van een mannelijke waan, maar beide vrouwen hebben het geloof in de liefde bewaard. Dat de man, in dit geval, de David is zoals Michelangelo hem afbeeldde en daarnaast de David zoals Rembrandt hem schilderde, deze paradox kan noch Michal noch Grete oplossen.

Grete Weil

De Bruidsprijs is een boek zonder antwoorden. Het is, zoals ook de roman Generaties, van een onthullende eerlijkheid. Rond ziekte en dood, ouderdom en verlatenheid worden geen mooie woorden gesponnen. Grete Weil heeft geen wijsheden in pacht. Het is haar moed om te erkennen dat ze na een lang en bewust leven tegenover de grote vragen met lege handen is blijven staan. Alleen over dat ene heeft ze zekerheid: ‘Ik, laatgeborene, moet mijn leven tot een einde brengen wetende van Auschwitz, het zal mij kwellen tot mijn laatste ademtocht.’ Haar boek is daarvan een indrukwekkende getuigenis.

■