Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 3]

Let op de geest en de letter let op zichzelf
Nicolaas Matsiers nieuwe vertaling van ‘Alice in Wonderland’

De avonturen van Alice in Wonderland door Lewis Carroll Vertaling Nicolaas Matsier Illustraties Anthony Browne Uitgever Van Goor, 128 p., f 39,90

Carel Peeters

Hoe is het eigenlijk te verklaren dat Alice in Wonderland nu al meer dan een eeuw lang verbaasde en geïntrigeerde lezers van vele leeftijden heeft? Omdat het een fantastisch verhaal is? Dat ben ik geneigd te denken, omdat de grootste domkop dat genre nog wel aardig vindt. Plausibeler is dat het een wonderlijk verhaal is met erg veel vertrouwde elementen en dat het juist die verplaatsing van het vertrouwde in een merkwaardige omgeving is die de aandacht gevangen houdt. Daarnaast (of bovenal) is het nogal aardig geschreven, met scherp gesneden gesprekken die vaak een ruzieachtige toon hebben die men niet verwacht bij een kind van zevenenhalf (dat is te zeggen: wel de ruzie, maar niet de scherpe dialogen). Er wordt herhaaldelijk in gebekvecht over taal en de onderlinge verhoudingen tussen de personages is niet altijd ideaal, zowel ten opzichte van Alice als onder elkaar. Alice is voor hen een vreemd wezen en voor Alice zijn zij vreemde wezens: aangeklede konijnen, sprekende bloemen, waterpijp rokende rupsen, koningen en koninginnen, speelkaarten die zich als mensen gedragen, flamingo's die als croquetstick worden gebruikt. Zin en onzin wisselen elkaar af op een manier dat je je hoofd er wel bij moet houden, want in de onzin zit heel vaak zin, en andersom. Carroll bespeelt ook vele emoties: soms is Alice een onuitstaanbare huilebalk, maar wat blijft daar van over als dat huilen leidt tot zo iets geks als een ‘tranenmeer’. Het ene moment is Alice een heel klein zielig meisje dat naar huis, moeder en poes wil, het andere moment zoekt ze het avontuur en steekt ze vol bravoure haar lange nek uit. ‘Wildly curious’ noemde Carroll haar zelf en dat moet wel zoveel betekenen als: tamelijk ongrijpbaar.

Zin en onzin, het vertrouwde en het vreemde, op deze tegenstelingen is Alice in Wonderland gebouwd. Als personage past Alice zich daarbij aan, ze is afwisselend charmant en klierig, hulpeloos en zelfbewust, braaf en brutaal, eigenzinnig en conformistisch. Een van de andere aantrekkelijkheden van het boek is dat het er nogal eens hard aan toe kan gaan en dat vreemde emoties de vrijheid krijgen, zoals dat gegooi met servies en huisraad in het hoofdstuk met de Hertogin (‘Big en peper’). Het contrast doet hier wonderen, want Alice is nogal eens timide, en dan komt ineens zo'n scène waarin de pannen haar om de oren vliegen. Ook heel emotionerend tijdens de lectuur zijn de impertinente vragen die Alice steeds worden gesteld: of ze dit wel weet en of ze dat wel weet. Dat slaat emoties los omdat het iets examenachtigs heeft. Heel komisch, maar tegelijk enigszins beangstigend is de willekeur in Alice, vooral afkomstig van de Hertogin, de Hoedenmaker en de Koningin (die zo graag hoofden afhakt). Die willekeur verklaart ook de wisseling van timiditeit en parmantigheid in Alice. Het is haar nooit helemaal duidelijk wat haar te wachten staat.

Kopzorg-passages

De geschiedenis van de Nederlandse vertalingen van dit kennelijk onsterfelijke boek is lang, maar ook kort (we blijven in de sfeer). Lang, omdat er tientallen vertalingen en bewerkingen zijn gemaakt; kort, omdat er maar een stuk of vijf serieuze vertalingen zijn. Ook met deze serieuze vertalingen was altijd wel iets aan de hand: ze waren onvolledig doordat er zogenaamd moeilijke of onbegrijpelijke passages ontbraken, en/of er was gesjoemeld met de gedichten of de illustraties. De vijf concurrenten van Nicolaas Matsier zijn: de vertalingen van Antoinette van Dijk (1929), M.C. van Oven-Van Doorn (1934, met tekeningen van Rie Cramer), Alfred Kossmann/C. Reedijk (1947) en Eelke de Jong (1981). Er bestaat ook een vertaling van Hans Andreus uit 1968, waarvan men mag verwachten dat die iets bijzonders is, maar die heb ik nooit gezien.

Illustraties van Anthony Brown bij de nieuwe vertaling van Alice in Wonderland.

Het is juist doordat het zo'n wonderlijk, zinnig/onzinnig en vaak absurd verhaal is dat het vertalen van Alice in Wonderland een creatieve opgave is. Alleen vertalers die zich daar goed van bewust zijn maken er iets van, want veel passages die je in het Engels argeloos leest, veroorzaken bij het vertalen de grootste moeilijkheden. Er zijn notoire kopzorg-passages in Alice, maar ook de schijnbaar eenvoudigste zinnen kunnen daarvoor zorgen. Neem het zinnetje waarin staat dat Alice steeds maar dieper in het konijnenhol valt: ‘Down, down, down.’ Dat wordt bij Kossmann/Reedijk ‘Al dieper en dieper’, bij De Jong ‘Dieper, dieper, dieper’, bij Van Dijk ‘Al lager en lager ging het’; Matsier heeft ‘Steeds verder omlaag’. Over zo'n zinnetje kun je lang piekeren, maar ik denk dat Eelke de Jong hier wint. Even eenvoudig is de zin waarmee de situatie aan de theetafel in ‘A Mad Tea-party’ wordt beschreven: ‘The table was a large one, but the three were all crowded together at one corner of it.’ Het lastige zit in ‘all crowded together’. Bij Kossmann wordt het ‘op elkaar gedrongen’, bij de Jong ‘dicht tegen elkaar aan’, bij Van Dijk ‘dicht opeen’ en bij Matsier - die wint glansrijk - ‘op een kluitje’. Dit zijn kleinigheden, maar veel ervan zorgen ervoor dat men een vertaling uiteindelijk goed noemt. In hetzelfde hoofdstuk staat nog zoiets: Alice die het ‘grand’ noemt als er een horloge zou bestaan (zoals de Hoedenmaker beweert te hebben) dat altijd op half één zou staan, zodat het altijd tijd is voor het middageten. Bij Kossmann wordt dat grand ‘prachtig’, bij De Jong ‘fantastisch’, bij Van Dijk ‘heusch heerlijk’. Matsier heeft ‘grandioos’, wat heel aardig is omdat er net die mate van overdrijving in zit die hier nodig is. Van dezelfde orde is ‘galaconcert’ wanneer alle anderen braaf Carrolls ‘great concert’ vertalen met ‘groot concert’. Matsier heeft veel, heel veel van zulke kleine elegante oplossingen gevonden. Hij volgt de tekst meestal uiterst getrouw, maar soms niet. Dat is meestal op plaatsen waar de anderen juist zo letterlijk mogelijk vertalen wat er staat. In ‘A Mad Tea-party’ schoffeert de Hoedenmaker Alice door haar ruw te corrigeren wanneer ze het over de Tijd als een ‘hij’ heeft: Tijd zou niet mannelijk, maar vrouwelijk zijn. Althans dat maakt Matsier ervan. Bij Carroll is het precies andersom, en de andere vertalers volgen hem daarin. Waarom doet Matsier dat? Wil hij van de Hoedenmaker een nog grotere bluffer maken, aangezien Tijd wel degelijk mannelijk is? Twee zinnen verder verandert Matsier de zin waarin Alice zegt dat ze ‘misschien’ nooit met de Tijd heeft kennisgemaakt drastisch. ‘Misschien niet,’ schrijven de andere vertalers bijna gelijkluidend, ‘maar ik moet altijd erg op de tijd passen als ik piano studeer.’ In Matsiers versie verdwijnt de piano en komt er een dubbele bodem voor in de plaats (de tand des tijds/de tandraderen van een klok): ‘Misschien niet (...) maar ik heb wel eens gehoord dat hij maar één tand heeft - is dat waar?’ Waarop de Hoedenmaker nu reageert met iets dat helemaal niet bij Carroll staat: ‘Hou op met dat hij (...) Zij heeft een puntgaaf gebit.’

Hoofdstuk negen zou wel eens een hoofdstuk kunnen zijn waar vertalers van Alice in Wonderland als een berg tegenop zien, zoveel schijnbaar onvertaalbare gekkigheid bevat het. Dit is dan ook het hoofdstuk waarin de Griffioen en de Imitatieschildpad voor het eerst optreden (‘Mock Turtle’ vertaalt Matsier met Imitatieschildpad, waar de anderen steeds Soepschildpad hebben, behalve Van Oven, die heeft ‘Fop Schildpad’), maar waarin ook de Hertogin nog pontificaal haar zegje doet, zoals in de passage waarin ze zegt dat ‘'tis love, 'tis love, that makes the world go round.’ Alice herinnert zich dat de Hertogin eerder had gezegd dat de wereld draaiende werd gehouden doordat iedereen zich met zijn eigen zaken bemoeide. ‘Ach ja,’ roept de Hertogin nu, ‘Dat komt zowat op hetzelfde neer.’ En dan volgt: ‘En de moraal daarvan is: Take care of the sense, and the sounds will take care of themselves.’ Dit is een mooie filosofische zin die uitnodigt er iets moois van te maken. Dat doet Matsier met: ‘Let op de geest en de letter let op zich zelf.’ Dat is aardig omdat daarin zowel een verwijzing zit naar de roman van Frans Kellendonk als naar de Bijbel. Kossmann vertaalt zo letterlijk mogelijk, al lukt het hem ‘zin’ twee betekenissen te geven: ‘Pas op de zin, dan zullen de woorden wel op zich zelf passen.’ De Jong maakt er zich op de meest letterlijke manier vanaf: ‘Met woorden kan men veel gaten vullen,’ evenals Van Dijk (‘daarin zit ook weer een betekenis’).

Scheldpad

Wie de verschillende bestaande vertalingen kent is benieuwd wat Matsier gemaakt heeft van de pagina's waarin de Imitatieschildpad en de Griffioen Alice vertellen over het briljante onderwijs dat ze genoten hebben. De schildpad zegt dat ze zijn oude meester ‘Tortoise’ noemden. Hij geeft een raadselachlige verklaring als Alice vraagt waarom: ‘because he taught us.’ Dat is ook in het Engels geen verklaring waar je veel mee kunt, de grap zit in de klankovereenkomst tussen ‘Tortoise’ en ‘taught us’. Daar moet iets vergelijkbaars voor worden bedacht. Kossmann maakt van Tortoise ‘Roodschild’ (waarin nog iets van een schildpad is te herkennen) en laat als verklaring geven ‘Omdat hij socialist was natuurlijk.’ De Jong laat hem ‘Kwal’ noemen en geeft als verklaring ‘omdat hij echt een kwal was.’ Van Oven kiest voor Landschildpad ‘omdat we het land aan hem hadden.’ Van Dijk noemt hem Scheldbad ‘omdat hij ons altijd een bad van scheldwoorden gaf.’ Matsier tenslotte: Scheldpad ‘omdat hij altijd zo schold.’ Behalve die van De Jong zijn geen van deze oplossingen slecht, maar Matsier zit met zijn eenvoudige oplossing toch het dichtst bij de geest van Carroll.

Ook niet kwaad is wat Matsier maakt van het rijtje waarin de Schildpad opsomt wat voor soort rekenlessen ze allemaal hadden. Bij Carroll is het dit nonsensrijtje: ‘Ambition, Distraction, Uglification, and Derision.’ Dat wordt door de verschillende vertalers opgelost door variaties op de bekende reeks optellen, aftrekken, vermenigvuldigen, delen. Bij Kossmann wordt het ‘opzwellen, aftrappen, vermenigschuldigen en stelen’, bij De Jong ‘opzwellen, intrekken, volledigvuldigen en kwelen’, bij Van Dijk ‘Opzwellen, Uittrekken, Formeel Huldigen en Heelen’. Van Oven maakt ervan ‘Opbellen, Aflikken, Verlelijken en Dweilen’. Matsier: ‘optillen, afbekken, gemenevuldigen, en stelen.’

De mooiste oplossing uit dit hoofdstuk is de reactie van de Griffioen op Alice's verbazing over het rare rooster dat ze op school hadden, dat erop neerkwam dat ze elke dag minder uren les kregen. ‘That's the reason they're called lessons (...) because they lessen from day to day,’ schrijft Carroll. Matsiers ‘Zo lesten we onze dorst naar kennis steeds sneller (...) vandaar de uitdrukking “lest best”’ blijft verrassend dicht bij het Engels. Maar de anderen mogen er ook zijn: Kossmann: ‘We gingen er heen om onderwijs te genieten en daar geniet je iedere dag minder van.’ De Jong: ‘Elke dag leerden we iets (...) en daarom hadden we de volgende dag minder tijd nodig.’ Van Dijk nodigt uit tot hersengymnastiek: ‘Als je vooruit wilt gaan moet je steeds achteruit gaan.’ Dit spelen met de tijd was een obsessie voor Carroll. Dit surrealistische achteruit leven om vooruit te komen komt meermalen terug in zijn brieven aan kleine meisjes.

De vertalingen van Van Oven, Kossmann/Reedijk en Eelke de Jong behoren met deze nieuwe vertaling van Matsier niet tot het verleden. Ze bevatten teveel vondsten en oplossingen die minstens gelijkwaardig zijn aan die van Matsier (en waar hij ook zeker van geprofiteerd zal hebben), maar deze nieuwe vertaling is tot nu de gaafste, inventiefste en zorgzaamste. Een raadsel is overigens waarom Matsier de Cheshire-cat ‘Kollumer kat’ noemt. Kossmann maakt er een ‘Limburger’ van, De Jong ontwijkt het probleem en Van Dijk neemt het voor de hand liggende: Cypersche kat. De kat heeft de gewoonte heel of half met een grijns te verdwijnen. Zou Matsier met ‘Kollumer kat’ iets bedoelen in de richting van columnisten?

■