Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 3]

Een gepantserde binnenwereld
Geladen roman van Marijke Höweler

Dagen als gras door Marijke Höweler Uitgever De Arbeiderspers, 171 p., f 26,90

Beatrijs Ritsema

Een jonge vrouw, opgegroeid op het Franse platteland, trekt naar Amsterdam om daar rijk en succesvol te worden. Een oudere man, eigenaar van een grachtepand, slijt zijn dagen in het achterhuis als rentenier, levend van de huuropbrengst van de rest van het huis. Dagen als gras beslaat ongeveer een maand uit het leven van deze twee personen: voor elke dag een hoofdstuk, dat elke keer begint met de wedervaardigheden van Nicole en eindigt met het dagboek dat door Benjamin wordt bijgehouden. Vanaf het begin is duidelijk dat die twee iets met elkaar te maken hebben. Nicole is immers ook nog op zoek naar haar vader, al is de wens om hem te kennen zo ingesneeuwd door de weigeringen van haar moeder over hem te praten, dat hij niet meer expliciet in haar hoofd zit. Ze kent niet eens zijn naam.

Marijke Höweler moet het toeval te hulp roepen om die twee in hetzelfde huis te krijgen: Nicole ontmoet Karel, de zoon van Benjamin, en wordt zo binnen de kortste keren de huurster van één hoog in het riante grachtepand. Het is een volstrekt onaannemelijk gegeven, maar het gaat in dit boek om iets anders, om de beladen omgang met elkaar van twee personen, die in het gewone leven al snel het stempeltje ‘getikt’ zouden krijgen. Het toeval waarmee ze in elkaars vaarwater verzeild raken neem je dan als lezer snel voor lief. Er zit meer eigenaardigs in het boek: Nicole, die een verdienstelijk modeontwerpster is en daar jarenlang samen met haar moeder, toen die nog leefde, goed geld mee heeft verdiend, stampt in luttele dagen een florerend modemagazijn uit de grond, waar het geld met bakken binnenstroomt. Het is onmogelijk, toch stoort het niet - het boek krijgt er iets samengebalds en sprookjesachtigs door, alsof er sprake is van een andere realiteit.

De man Benjamin vult zijn leven met niets of beter gezegd met zijn angsten en obsessies. Aan zijn huurders stelt hij hoge eisen. Geen studenten, want die hangen de was over het meubilair, geen vrouwen (hij wil niet dat er gekookt wordt), geen Amerikanen (die gaan te veel onder de douche en dat geeft overstromingen). De huurders moeten hun ramen zemen en mogen niets op de gang zetten (want de gang is van niemand, dus van iedereen, dus van mij en voor je weet staat alles volgebouwd). Voor elke dag van de week, behalve zondag, heeft hij een vast iemand bij wie hij de avond doorbrengt. Dat zijn zijn zoon Karel, die in zijn ogen niet wil deugen, zijn moeder, zijn zuster, een bevriend echtpaar marktlieden, een vriend uit zijn studietijd en de vrouw Tanja. De laatste twee betaalt hij - de vriend voor de consumpties (dat heeft hij ingesteld om zich gevrijwaard te weten voor tegenbezoek en toch de geldbalans in evenwicht te houden), de vrouw voor het eten en andere gunsten. De rigiditeit waarmee hij het schema van zijn sociale contacten hanteert wordt nog overtroffen door de gevoelloosheid die hij binnen die contacten aan de dag legt. Niets van wat een ander denkt, zegt of voelt dringt echt tot hem tot hem door. De man zit opgesloten in een particulier paranoïde universum, waar alles alleen maar kan zijn zoals hij zelf denkt dat het is. In de beschrijving van deze gepantserde binnenwereld doet Höweler aan Iris Murdoch denken - die heeft ook vaak van dat soort dwangmatige personages rondlopen in haar romans. Het opdelen van de tijd in mootjes en het stoppen van mensen in hokjes met duidelijk omlijnde doelen en functies is een manier van een in wezen angstig iemand om de zaak onder controle te houden. Benjamin heeft nog net zoveel zelfinzicht dat hij dit onderkent: ‘Het is mij gelukt mijzelf op de been te houden door mij in te zetten voor het geïsoleerd houden van de diverse compartimenten van mijn bestaan. Zou ik ten dele schade oplopen dan hield ik het schip toch drijvende.’ Geen wonder dat hij gruwt bij de gedachte dat zijn ‘intimi’ elkaar wel eens zouden spreken buiten hem om. Met alle mogelijke middelen (verbieden, woede, ontkennen dat het gebeurt, verdringen) probeert hij zich hier tegen te weer te stellen. Zonder veel succes, want in de loop van het boek blijkt dat bijna iedereen elkaar kent.

Doubles-entendres

De komst van het meisje Nicole verstoort het wankele evenwicht in Benjamins leven. Er bloeit een broeierige, voor de betrokkenen onbewust-incestueuze liefde op, die eveneens op Murdochiaanse wijze vorm wordt gegeven: versluiering, doubles-entendres, voetstappen op de trap, spieden door de ramen, luisteren naar dichtvallende voordeuren en regelrechte miscommunicatie. Doordat per hoofdstuk zowel het gezichtspunt van het meisje als dat van de man belicht wordt, kan de lezer zelf zijn conclusies trekken. Op de achtergrond intrigeert Karel enerzijds als compagnon in zaken van Nicole, anderzijds als rivaal van zijn vader, maar in ieder geval als dubbelhartig personage.

Marijke Höweler, tekening Dirk Wiarda

Dagen als gras ademt een noodlotssfeer uit en bestrijkt een brede thematiek van schuld, boete en wraak. Benjamin heeft zich door zijn moeder zijn leven laten dicteren en is daar min of meer aan te gronde gegaan. Zijn dochter, van wie hij niet eens wist dat ze bestond, gaat ook al kreupel door het leven, scheefgegroeid als ze is door het gemis aan een echte vader in haar jeugd en haar compenserende fantasieën over geld, succes, beroemdheid en onafhankelijkheid. In het opzicht van de menselijke betrekkingen doet ze voor haar vader nauwelijks onder in wereldvreemdheid.

Heel bijzonder is de stijl waarin dit boek geschreven is. Nicole heeft haar hele jeugd in Frankrijk doorgebracht, maar spreekt wel Nederlands, door haar moeder haar geleerd. In het begin lijken haar woorden bijna letterlijk uit het Frans vertaald: ‘“Ik denk niet,” antwoordde ze hem. “ik zie alleen maar dat je meer gaat lijken op een die ik gebruiken kan. En ik hoop dat je verstaat dat ik me iets anders slecht kan permitteren,” (...) “Een slaaf slaat goede kansen af uit schroom en uit onzekerheid. Als ik een winkel heb dient die beheerd te worden als ik er niet kan zijn. Voor jou valt er te kiezen.”’ In de loop van het boek wordt dit Fransachtige Nederlands minder (ze past zich snel aan), maar wel blijven de blanke verzen in de stukken die over haar gaan. Weinig voegwoorden, veel gebeeldhouwde hoofdzinnen in een vaste, gedragen cadans. Een willekeurig voorbeeld: ‘De weinigen die ik ken, ik weet ze niet meer te bereiken. Wat mij het licht van de toekomst leek, wat lokte, trok en goudgerand was, heeft zich van mij ontdaan. Nu ik tastend rondloop kan ik zelfs niet meer herkennen waar ik de hand aan stoot. Het enige waarvan ik nog weet dat ik het vermijden moet is vuur.’

In Dagen als gras geen spoortje ironie, noch wat voor vlijmscherp gehakketak dan ook op moderne mensen die belachelijke dingen doen en zeggen. Door het ontbreken van het voor Hö weler tamelijk gebruikelijke sarcasme, krijgen de personages als het ware meer adem om te leven. Haar grimmige zedenschetsen waren altijd amusant; als klassiek psychologische roman is dit nieuwe boek een geslaagde uitbreiding van haar repertoire.

■