Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 3]

Een overmaat aan vergeestelijking
De navolging van Etty Hillesum

Men zou een pleister op vele wonden willen zijn Reacties op de dagboeken en brieven van Etty Hillesum Uitgever Balans, 235 p., f 27,50

Koos van Zomeren

Ik heb Het verstoorde leven destijds verstijfd van afgrijzen gelezen en ik heb altijd het gevoel gehad dat ik me daarvoor eens zou moeten verantwoorden.

Nu is een nieuw boek verschenen met zo'n typische Hillesum-titel: Men zou een pleister op vele wonden willen zijn. Dat geeft aanleiding terug te gaan naar het ontstaan van de cultus en Het verstoorde leven te herlezen.

In februari 1941 wendde Etty Hillesum, een joodse vrouw van zevenentwintig, zich met psychische en fysieke klachten tot Julius Spier, handlezer en jawel, leerling van Jung. Ze begon, uitkijkend op het Museumplein, een dagboek bij te houden. Hoe zij tot zichzelf kwam.

‘Hoe paradoxaal het ook klinken moge,’ noteerde ze op een gegeven moment, ‘S. maakt de mensen gezond door ze te leren het lijden te accepteren.’ Daarin bestond dus haar genezing: lijden opheffen door het te accepteren. Dat klinkt paradoxaal genoeg om wijs te lijken.

Wanneer je haar geschrift als fictie neemt - en die verleiding is groot: het is een helder en hecht, bijna geraffineerd verhaal - zou je zeggen dat de schrijfster zelf waarschuwt haar wijsheid niet absoluut te nemen. Wat ze ook bedenkt of postuleert, het vindt zijn oorsprong in de sfeer van S. Hij opereert in een geur van religieuze zwendel en therapeutische seks. Ze krijgt hem innig lief.

Dezelfde waarschuwing ligt vervat in haar reactie als ze zwanger blijkt. Ze besluit tot abortus (‘Ik zal maar 20 kininepillen slikken vandaag’) en argumenteert uivoerig over de belangen van het ongeboren leven (‘Ik wil het iemand besparen dit jammerdal te betreden’). Over dat ene, meest voor de hand liggende en alleszins acceptabele argument, namelijk dat zijzelf niet de zorg voor een kind kan dragen, zwijgt ze en dat moet ook wel, want ze heeft zojuist de hele mensheid in haar hart gesloten.

Etty Hillesum betrad het pad van de mystiek. Een hachelijke onderneming. Als zij daarin toch slaagt, is dat in de eerste plaats door de kwaliteit van haar taal. ‘En men moet weer zo eenvoudig en woordeloos worden als het koren dat groeit, of de regen die valt.’ In de tweede plaats door mooie, ijle schetsen van mensen en situaties, waarmee ze telkens het contact met de buitenwereld herstelt en bewijzen aandraagt voor haar intelligentie, observatievermogen en gevoel voor humor. ‘Interessant, dit verband tussen bepaalde stemmingen en je menstruatie.’

Via zichzelf kwam ze tot God. Haar God is, naar haar evenbeeld, nogal ongewoon. Hij zit in een diepe put, hij is niet verantwoordelijk voor het leed op de wereld, hij kan ons niet helpen, wij moeten hem helpen. Een God waaraan je kracht, maar geen hoop kunt ontlenen. Een benauwende God, de God van iemand die zichzelf niet toestaat nog een uitweg te denken.

Etty Hillesum beschreef haar versterving. Ze deed afstand van wereldse verlangens en ambities - en verhief zich zo boven haar medemens. Er zit hoogmoed in haar deemoed, zelfvergroting in haar zelfopoffering. Ze is eerder compleet dan gaaf.

Aan de ene kant de anti-joodse maatregelen van de bezetter, aan de andere de groeiende onthechting van een beoogd slachtoffer. Deze wedloop maakt Het verstoorde leven tot een spannend boek.

Zij won. Het laatste hoofdstuk, een vluchtig Amsterdams moment tussen Westerbork en Auschwitz, stijgt ver uit boven berusting. Het is een lofzang op het lijden, een orgastische omhelzing van de ondergang.

Iedereen heeft in zijn bestaan te kampen met een voortgaande verminking van zijn mogelijkheden. De één wrokt, de ander negeert, een derde ontdekt in zijn verminkingen de ware schoonheid van het leven. Dit laatste noemt men wijsheid. Etty Hillesum legt een extreme wijsheid aan de dag, zij werd dan ook geconfronteerd met een extreme verminking van haar mogelijkheden.

Etty Hillesum ± 1938
bernard meylink

Menselijk en literair gesproken valt er op haar boek weinig af te dingen. Het is ontroerend, mooi en vreselijk.

Het najaar van 1981

Ik moet zeggen dat het mij bij herlezing moeilijk viel aanknopingspunten te vinden voor mijn aanvankelijke afgrijzen. Ik zou kunnen volstaan met mijn mening te herzien, maar geef de voorkeur aan een poging tot verklaring.

Bewonderaars hangen aan het eeuwige in Hillesum. Ik niet. Ik geloof dat haar ontwikkeling gezien moet worden in een historische context. Haar filosofie ontstond niet uit een conflict met kanker of een onmogelijke liefde, maar in het aangezicht van een massaslachting, die men de gruwelijkste uit de geschiedenis zou mogen noemen als men de geschiedenis kon overzien.

Zo geloof ik ook dat haar succes (ik bedoel: het succes van haar uitgever) gezien moet worden in het licht van de tijd.

Het verstoorde leven verscheen in het najaar van 1981. Dat was het najaar van de kruisraketten. Plotseling daalde de kernoorlog af uit het rijk van het onmogelijke naar de werkelijkheid van alledag. De media stonden bol van beschouwingen over het toekomstige slagveld en er werd op ongekende schaal gedemonstreerd voor een vaag omschreven, maar hartstochtelijk gewenste vrede. Oorlog werd een realiteit. Ik zeg niet dat hij dreigde, ik zeg dat hij zich manifesteerde als een reële optie voor politici en reële bedreiging voor gewone mensen.

In deze situatie nu rees een publiciteitsgolf op rond Etty Hillesum. Zij presenteerde een kant-en-klare houding tegenover oorlog. Zij bood, dat was en is mijn stellige overtuiging, een filosofie om te sterven, niet om te leven.

Ondergangswapen aan de ene, ondergangsverheerlijking aan de andere kant - een afgrijselijke combinatie.

In de betrekkelijke veiligheid van het moment, nu de wereld alleen nog maar aan het milieu ten onder gaat, is makkelijker te onderkennen dat Etty Hillesum weinig te verwijten viel. Het zat hem in de adoratie die zij opriep.

Zij won, schreef ik hierboven. Dat moet zijn: zij won volgens háár definitie van de wedloop. Er is geen enkele reden om die definitie over te nemen.

Haar wijsheid draagt de sporen van haar ondergang, én andersom. Ze is dood. Ze werd slachtoffer van de nazi's, ze werd, net als talloze anderen, welke filosofie zij ook waren toegedaan, vergast en verbrand - dat is voor mij de ultieme waarheid over Etty Hillesum.

Je kunt haar lezen en bewonderen, maar niet ten voorbeeld stellen. En dat is nu precies waar haar claque op uit was: Etty werd opgehemeld en bewierookt, afgeschilderd als een hoog boven de wriemelende massa verheven geest.

Het duidelijkst kwam dat wel naar voren bij J.L. Heldring. In een ongemeen diepzinnige beschouwing promoveerde deze zelfbenoemde bovenmeester haar tot Heilige van het Museumplein - om te eindigen met de al even ongemene platheid: ‘Waar maken we ons eigenlijk druk over - op het Museumplein of in deze rubriek?’ Waarover Heldring zich druk maakt in zijn rubriek is natuurlijk zijn zaak. Die mensen op het Museumplein (de demonstranten tegen de kruisraketten) maakten zich druk over hun bestaan.

De kwestie is dat rond Etty Hillesum een sfeer van onsterfelijkheid is gecreëerd. Haar gedachtengoed zou een werkelijke triomf over de nazi's betekenen. Deze suggestie berust op een overmaat aan vergeestelijking, zij duidt op een grove onderschatting van moord als politiek wapen en de dood als biologisch feit.

Illusie van zelfbeschikking

‘Toch bij mij altijd weer het gevoel,’ schreef ze in november '41, ‘dat in iedere bewust verdedigde levensbeschouwing bedrog sluipt.’ Zo waarschuwt ze ons voor zichzelf en haar latere adepten, die grootsheid kun je haar niet ontzeggen. Het zou een treffend motto zijn geweest voor Men zou een pleister...

In dit boek zijn reacties gebundeld op Hillesums dagboeken en brieven. Je kunt het allemaal nog eens rustig nalezen: de broze ontroering van Marga Minco, de literaire lof van Kees Fens, de heiligverklaring door Heldring, het chagrijn van Karel van het Reve, de merkwaardige gekwetstheid van Henriëtte Boas en het gretige gespit van De Tijd.

Nu en dan steekt bij mij weer een stille weerzin de kop op. Die repeterende verwijzing naar haar vrijwillige afreis naar Westerbork bijvoorbeeld. Mij lijkt het helemaal niet de vraag of haar precies voor ogen stond welk lot de joden wachtte, mij lijkt dat ze een laatste illusie van zelfbeschikking in stand probeerde te houden, en dat in de gegeven omstandigheden onmogelijk van vrijwilligheid, welke dan ook, gesproken kan worden.

Mij stoort ook het gekeuvel over Etty's eerlijkheid. Doorgaans is dat gekoppeld aan haar ontboezemingen over erotische verlangens en bezigheden. Men gaat er dan van uit dat spontane bekentenissen altijd waar zijn. Dat verraadt een belachelijke preutsheid, gekoppeld aan een pathetische naïviteit. Etty Hillesum was bezig een beeld van zichzelf te ontwerpen, ze was schrijfster, ze manipuleerde. Eerlijkheid is in de literatuur niet werkzaam, niet als norm voor de lezer in ieder geval. Men beoordele de kwaliteit van de taal, de gedachte en het verhaal.

Men zou een pleister... bestaat voor een groot deel uit teksten van symposia die in 1988 werden gehouden in Kopenhagen en Rome, jawel, Rome. Helemaal Hillesum in de eeuwigheid. Etty en Kierkegaard, Etty en Hadewych, Etty en Seneca, Etty en Jesaja. De ene na de andere spreker knoopt een tapijtje van grote denkers en neemt behaaglijk plaats aan het haardvuur.

Interessanter (of gewoon: interessant) zijn naar mijn idee bijdragen van de psycholoog J. Bendien en de historicus J.W. Regenhardt.

In een referaat voor de staf van het Psychiatrisch Ziekenhuis Franeker, behandelde Bendien Hillesum als ziektegeval. Ik vind het wat wrang dat hij haar ontwikkeling als genezing opvat, maar het is een heldere, controleerbare beschouwing.

Regenhardt bewerkte een aantal interviews, gemaakt ten behoeve van annotaties bij Hillesums werk. Ik citeer: ‘Gerhard Durlacher was vijftien, toen hij Etty in Westerbork leerde kennen: “(...) Mijn vader had een bloedhekel aan haar. Ze zei wel dat ze de mensen troostte, maar ze maakte ze ook doodongelukkig door haar teveel aan gevoeligheid. Ik heb weleens meegemaakt dat de mensen er hysterisch van werden.”’

Ik moet bekennen dat ik bij deze passage in de lach schoot. Plotseling was ze daar: niet een idee, maar een mens van vlees en bloed, iemand waarmee je kunt sympathiseren.

Misschien is dit de essentie: Etty Hillesum mag vrede hebben met haar lot, ik niet. Ik hoop nog lang op gespannen voet te slaan met een wereld waarin mensen zich verzoenen met hun ondergang.

■