Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 6]

De betrouwbaarheid van ooggetuigen
Wagenaars kritiek op juridische identificatieprocedures

Het herkennen van Iwan De identificatie van de dader door ooggetuigen door Willem Albert Wagenaar Uitgever Swets & Zeitlinger, 192 p., f 32,50

Selma Leydesdorff

In 1988 werd in Jeruzalem John Demjanjuk schuldig bevonden aan de moord op 850.000 mensen in het kamp Treblinka. De rechter oordeelde dat John Demjanjuk dezelfde was als Iwan de Verschrikkelijke, de man die binnen het systeem van de dood de macabere rol van sadist had gespeeld. John Demjanjuk heeft, sinds hij in 1976 werd geïdentificeerd als Iwan, altijd ontkend dat hij Iwan de Verschrikkelijke was. De vaststelling van zijn identiteit stond centraal in het proces. Daartoe werd onder andere gebruik gemaakt van de getuigenis van overlevenden die een foto uit 1951 herkenden; later werd daar nog een foto aan toegevoegd, afkomstig van een persoonsbewijs door de Sovjetunie aan een Oekraïner uitgereikt die in het kamp Trawniki was getraind.

Dit probleem van identificatie door overlevende ooggetuigen is het thema van Wagenaars boek. Hij was zelf getuige à decharge tijdens het proces. In zijn verklaring toonde hij aan hoe volgens wetenschappelijke normen een dergelijke identificatie aan de hand van foto's alleen kan geschieden als aan een aantal voorwaarden is voldaan. Met fotoseries kan geknoeid worden; zo is het mogelijk iemand met een breed gezicht te plaatsen tussen allemaal foto's van mensen met smalle jukbeenderen. Zo iemand valt dan op. En het maakt ook nogal wat uit of men uit een anonieme rij foto's iemand kan herkennen, of dat men bewust naar een bekende uit het verleden op zoek is, van wie men weet dat deze ergens tussen de foto's zit.

Verschillende landen hebben ongelijke procedures voor een dergelijke identificatie. In eerste instantie, toen Demjanjuk nog in de Verenigde Staten woonde, werd foto-identificatie gebruikt om volgens de Amerikaanse wet aan te tonen dat hij waarschijnlijk Iwan was. Doel was uitlevering voor berechting aan Israël. Daar golden weer andere regels, en de getuigen werden opnieuw gehoord. Ditmaal in een andere taal, met nieuwe tolken en nieuwe manieren om verhoren op te tekenen. Zo is het in Israël kennelijk niet ongebruikelijk pas na het verhoor een aantal samenvattende aantekeningen te maken: deze zijn uiteraard zeer bepaald door de interpretatie van degene die ze maakt.

Over de optelsom van de verwarde procedures moest een rechter een oordeel vellen en Wagenaar heeft er terecht op gewezen dat de warwinkel die dan ontstaat kwestieus is. Getuigen beweerden tijdens verhoren iets anders gezegd te hebben dan in ‘vertaalde’ protocollen van voorafgaande verhoren stond en de affaire sleepte over vele jaren waarin de getuigen elkaar via de organisaties van oud-kampgenoten ontmoetten. Een dergelijke reconstructie is een probleem. Hoofdmoot van Wagenaars boek is een voorstel tot een onderzoeksprocedure voor foto-identificatie die door hem aan een groot aantal regels is gebonden.

Omzichtigheid

Rechtspraak geschiedt in de westerse wereld veelal op basis van ooggetuigen. In de Verenigde Staten speelt de bewering dat men iets heeft gezien, vooral ten aanzien van de jury, een belangrijker rol dan in Nederland. In de meeste landen is meer dan één getuige nodig, en ook dan nog worden verklaringen met grote omzichtigheid behandeld, zeker als het gaat overeen delict dat lang geleden is gepleegd. Er is geen rechtspraak waar de getuigenverkaring van de slachtoffers van meet af aan zo belangrijk is geweest als bij de processen tegen oorlogsmisdadigers. Daar zijn drie redenen voor: In de eerste plaats hebben de Duitsers, toen ze zagen dat ze de oorlog gingen verliezen, geprobeerd een aantal sporen van hun misdaad (zoals crematoria) te vernietigen. De ‘zogenaamde’ moord op joden zou een fabel moeten zijn, een propagandastunt tegen het nationaal-socialisme. Ten tweede is wat er gebeurde niet altijd duidelijk omschreven terug te vinden. Ook de Duitse autoriteiten schrokken ervoor terug op schrift te stellen met wat voor omvang, rationaliteit en planmatigheid de verdelging van joden, zigeuners, homoseksuelen en andere Untermenschen plaatsvond. Ten derde was er natuurlijk wel een andere groep getuigen: de medeplichtigen. Maar deze hielden hun mond, uit angst anders zelf aangeklaagd te worden. Verklaringen van ooggetuigen, slachtoffers, waren zodoende aanvankelijk de enig mogelijke basis voor een veroordeling, en ook het historisch onderzoek geschiedde op basis van getuigenissen. Overlevenden van concentratiekampen hebben sinds 1945 geprobeerd voor de aanklagers en rechters onder woorden te brengen wat ze hadden ervaren in de periode waarin ze al wat mensclijk was hadden moeten afleggen en hadden moeten vergeten dat ze ook maar enige waardigheid hadden. De psychoanalyticus Bettelheim heeft het zo treffend beschreven. Uiteindelijk bleek maar een handvol mensen in staat de slijtageslag met de verdedigers van oorlogsmisdadigers in de loop van de jaren vol te houden. Vaak werden zij door de verdediging geconfronteerd met tegenspraak in hun verhalen. Er werd van hen verwacht dat zij zich preciéze details zouden herinneren uit een periode waarin het voor de overleving vaak noodzakelijk was zich van het exacte detail af te sluiten. Tijd heeft de chaos groter gemaakt, en exacte beschrijving van de gebeurtenissen, zonder interne tegenspraak is nog maar zelden mogelijk. Het is te zien aan de gang van zaken bij een paar grote processen in de afgelopen jaren. En het heeft herhaaldelijk geleid tot vrijspraak. De getuigenis die ooit het enige middel was om te kunnen veroordelen heeft zich tegen zichzelf gekeerd.

John Demjanjuk
anp

In die situatie speelde het proces-Demjanjuk zich af, en trouw aan zijn ideaal over waarheid en wetenschap heeft Wagenaar zich onder de twijfelaars geschaard. Dat is zijn goed recht, en het is zijn overtuiging; maar twijfel is in dit geval van een proces waar de doodstraf is geëist meteen een aanklacht. Zijn visie op waar en onwaar is ingegeven door een benadering van het probleem ‘herinnering’ - in dit geval hetzelfde als het probleem ‘identificatie’ - waarbij uitsluitend het meetbare en kwantificeerbare als ‘waar’ en ‘betrouwbaar’ wordt gezien. Er is een ja en er is een nee, geen grijs veld ertussen. Mij lijkt dat een simpele manier van redeneren. Want wat is dat eigenlijk, die herinnering? En bestaan daar niet heel veel theorieën over?

Depersonalisering

Wagenaar postuleert als oplossing een ideale situatie voor identificatie: een soort laboratorium waarin de procesvoering zich houdt aan de wetten van een kwantificerende psychologie. Pas op die manier verkregen ‘objectieve’ feiten zijn betrouwbaar. Maar kan een foto, zoals Wagenaar beweert, wel los gezien worden van een context, en zo leiden tot de spijkerharde identificatie, of werkt het geheugen zo dat deze pas betekenis krijgt binnen een rij van beelden die door het geheugen worden opgeroepen? En kan een ooggetuige van de vernietiging wel zonder die context, en dat moeizame oproepen van naar de schemering verdrongen ervaringen? Zijn de details over een periode die zo veraf ligt wel in een dergelijk laboratorium te herinneren? Wagenaar beweert dat dat juist voor een traumatische periode beter zou kunnen dan voor gewone gebeurtenissen: mensen zouden zich hun beul beter voor de geest kunnen halen dan de passant. Misschien is dat in sommige situaties waar. Maar deze bewering staat haaks op alles wat wij over het leven in de kampen weten. Het was voor overleven noodzakelijk de SS nooit aan te kijken, weg te kruipen, niet op te vallen en zo min mogelijk een gezicht te hebben. Depersonalisering wordt dat wel genoemd. Herinneringen aan die toestand zijn vaak warrelende filmflitsen; het beeld staat alleen met de allergrootste moeite even stil.

Wagenaar toont zich in zijn boek misschien wel een expert op het gebied van identificaties aan de hand van foto's, maar heeft weinig kennis van en begrip voor hen die de foto's moesten herkennen. En ik meen dat het één niet los van het ander gezien kan worden. Het boek staat dan ook vol met impliciete oordelen, zoals waar Wagenaar schrijft dat de getuigen in dit proces het geen ramp zouden vinden wanneer Demjanjuk ten onrechte veroordeeld zou worden. Hij zegt het heel netjes: ‘De kosten van het veroordelen van een onschuldige zijn zeer hoog volgens de normen die in onze samenleving zijn aanvaard; maar ze zouden wel eens als laag ervaren kunnen worden door de getuigen, speciaal in een geval zoals dat van Demjanjuk, waar veel mensen mij hebben verteld dat, zelfs als hij Iwan niet is, hij toch zeker een misdadiger moet zijn die iets verbergt.’ Zo staat het er toch tussen de regels: de getuigen zijn in de beklaagdenbank beland, ze ruiken en willen bloed.

Hoogst verbaasd is hij over het feit dat de getuigen in de loop van de geschiedenis hun verklaringen wijzigen; weer een bewijs voor hun onbetrouwbaarheid. Ook hier is Wagenaar te zeer een specialist, die niet weet dat in veel theorievorming over het geheugen veranderbaarheid en waarheidsgetrouwheid van de herinnering niet per se als elkaar uitsluitend gezien moeten worden. Het heden bepaalt steeds weer de herinnering, maar dat wil niet zeggen dat die herinnering niet naar werkelijke, objectieve gebeurtenissen uit het verleden verwijst. Op basis ervan kunnen wel perioden worden onderzocht, mentaliteiten en impressies die een weerslag zijn van een tijd, maar kunnen nooit ‘onweerlegbare feiten’ worden verkregen van het soort dat de behaviouristische traditie binnen de sociale wetenschappen als bewijs zou accepteren. Hooguit is het mogelijk veel mensen te vragen naar hun verhaal en uit de overeenkomsten de feiten te reconstrueren. Dat is wat in de meeste oorlogsprocessen is gebeurd, en de kennis die op basis daarvan in de loop der jaren op dat terrein is verworven, is nog steeds de basis voor iedere toetsing van getuigenverklaringen tijdens processen.

Volgens mij heeft Wagenaar niet voor niets deze verdediging (zo noemt hij het) geschreven. Rechtspraak en zijn psychologische praktijk botsen op elkaar, en zullen dat blijven doen wanneer het over het verleden gaat. Maar hij heeft zijn verdediging gegoten in een aanval op bestaande juridische praktijken. Ook al stelt hij herhaaldelijk het oordeel van de rechter te aanvaarden, die op meer is afgegaan dan alleen op identificatieproblemen, toch toont hij weinig respect voor de problematiek die aan de orde is. De door hem aangedragen oplossing is bij oorlogsprocessen onmogelijk.

Daarmee heeft Wagenaar geen slecht boek over bewijsvoering geschreven, integendeel, het prikkelt tot nadenken. En het blijft een vreselijke gedachte dat het nog altijd mogelijk is, dat Demjanjuk niet Iwan is. Maar het zou mooier zijn wanneer hij zijn probleem toepaste op programma's als Opsporing verzocht, op trucagefoto's van veel gezochte terroristen, en zich niet uitsluitend zou concentreren op het moeilijkste dat er vandaag de dag in de rechtspraak is: een oorlogsmisdadiger veroordeeld krijgen. De geschiedenis leert ons dat noch de setting daarvoor een laboratorium is, noch de getuigen het soort respondenten zijn dat geschikt is voor het wetenschappelijk experiment.

■