Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 3]

De esthetica van een geboren verleidster
Intrigerende maar te monotone roman van Patricia de Martelaere

De schilder en zijn model door Patricia de Martelaere Uitgever Meulenhoff/Kritak, 124 p., f 27,50

Carel Peeters

Liefde en haat, ambitie en hebzucht hebben hun bron in temperament en gevoelens die de gezondste redelijkheid niet in staat is helemaal in zijn greep te krijgen, schreef de Engelse achttiende-eeuwse filosoof David Hume in een beroemd essay over zelfmoord (‘Of suicide’). Over liefde en haat gaat dit essay natuurlijk nauwelijks, maar wel over wat volgens Hume de bron was van liefde en haat: de natuur en de natuurwetten. Diezelfde natuur kan er bijvoorbeeld ook voor zorgen dat iemand zo door het leven geplaagd wordt dat de vitaliteit van zijn geest erdoor wordt gebroken en hij zelfmoord wil plegen. Tegen de meeste in die tijd opgeld doende zwevende morele wetten in verdedigde Hume het goed recht van de zelfmoordenaar; volgens hem was het een daad die tot de menselijke natuur behoort, niet ongelijk aan de manier waarop dieren zelf de dood op kunnen zoeken.

David Hume verschijnt hier niet alleen omdat in de roman De schilder en zijn model van de Vlaamse schrijfster Patricia de Martelaere liefde en haat op een ongewone manier een rol spelen (dan kunnen er nog wel meer filosofen goede diensten bewijzen), maar omdat zij ook de schrijfster is van een studie over Hume (Hume's ‘gematigd’ scepticisme: futiel of fataal?, 1987) en van een orgineel essay over zelfmoord: ‘De levenskunstenaar: naar een esthetica van de zelfmoord’ (Nieuw Wereldtijdschrift, 1988-1). Het is niet het zoveelste essay over zelfmoord, maar gaat over de vergelijkbare drijfveren van een bepaald soort kunstenaars (bijvoorbeeld schrijvers) en zelfmoordenaars. Het gaat om al die schrijvers die niet van het schrijven houden, maar wel van het resultaat. Dat is het ‘ras der nagelbijters’ voor wie schrijven een martelgang is die hen met elke zin, elk woord, elk hoofdstuk dichter bij het rauwe vlees brengt. Ze gaan wel door, maar alleen omdat ze een vage voorstelling hebben van de glorieuze en tijdelijk de ziel verheffende dag dat het af is. Zo'n schrijver is iemand die nauwelijks leeft, maar die wil hebben geleefd. Zijn diepste verlangen is, net als bij de zelfmoordenaar (die volgens Freud bij uitstek het liefst bij zijn eigen begrafenis aanwezig zou willen zijn), van esthetische aard: ‘Het is het verlangen naar volledigheid, naar voltooiing, naar afwerking van het eigen leven, om het, eindelijk, als eindprodukt te kunnen voorleggen aan de overlevenden, en zelf stiekem vanuit het graf mee te kunnen kijken. Een van de vervelende dingen van het leven is namelijk dat het maar niet af raakt.’ De passie van deze schrijvers en zelfmoordenaars is de ‘passie van het beëindigen’.

Patricia de Martelaere
diane baeyens

Rationele passie

Het aardige van dit essay is allereerst de originaliteit van de uitgewerkte overeenkomst; bovendien is het geschreven door iemand die David Hume kennelijk met vrucht gelezen heeft: het is geschreven met de nuchtere verbeelding van iemand die de ambitie heeft om over diffuse zaken zo helder mogelijk te schrijven, met ‘plain good sense’, zoals Hume het zou noemen, of, om het schijnbaar tegenstrijdig te omschrijven, met rationele passie. Ook in twee andere mij bekende essays van De Martelaere, het ene over Socrates en Machiavelli (naar aanleiding van het boek van I.F. Stone) het andere over de elkaar aanvullende tegenstrijdige opmerkingen van Nietzsche over de vrouw, is haar essayistische verbeelding zo concreet mogelijk en ontstaat een onverwacht inzicht in afgekloven onderwerpen.

Wie niet bekend is met het essay over de esthetica van de zelfmoord zal wellicht minder snel begrijpen waar het in de roman De schilder en zijn model om gaat. Het gaat over het labyrint van de liefde waarin ‘een geboren verleidster’ zich vrijwillig begeeft, maar is zo eenvoudig en kaal geschreven dat je niet direct iets onder die eenvoud vermoedt. De zinnen zijn een halve regel of een hele regel lang, soms twee, maar zelden langer dan drie regels. Ze bestaan voornamelijk uit constateringen die steeds op een nieuwe regel beginnen. Gesprekken worden indirect en afstandelijk weergegeven: ‘Spreek me niet van liefde, zegt ze./Zij was heel gevoelig, zegt hij. Ze was niet iemand voor mij./Ik niet, zegt ze. Ik ben niet gevoelig./ Dat weet ik, zegt hij./Maar ik ben ook niet iemand voor jou, zegt ze.’ Het zou te ver gaan om te zeggen dat het héle boek in deze toonaard is gesteld, maar toch wel het grootste deel. Deze koele registrerende manier van schrijven staat haaks op de passie en de emoties die ze verwoordt. De liefde wordt voorgesteld als een onverbiddelijke tirannieke instantie, en om die tirannie te breken wordt het verliefde leven als een dwangmatige sleur voorgesteld. Het gaat steeds om twee geliefden die allebei al zijn getrouwd; ze maken er geen geheim van dat ze meer liefjes hebben gehad en er ondertussen nog meer minnaars en minaressen op na houden. Het hele repertoire van aantrekken en afstoten wordt afgewerkt. Daarbij gaat de man iets passiever te werk dan de vrouw. Alle spelletjes worden gespeeld: van bewondering, van fysieke aantrekking, aandacht voor lichamelijke details, voor gemeenschappelijke belangstelling, gemok, gepruil, verleiding. Hartstocht wordt gevolgd door aarzeling, fouten worden koel opgemerkt, gedrag wordt benoemd. eigenaardigheden geregistreerd. Hij wordt gehaat en ze trekt hem naar zich toe; animositeit wordt uitgespeeld en weer goedgemaakt. De eenvoud van het procédé brengt De Martelaere onvermijdelijk dicht bij clichés, alsof ze het hele alfabet van Roland Barthes' verliefdenwoordenboek De taal der verliefden aan het afwerken is, want daarin staat de hele fraseologie afgedrukt waarin geliefden elkaar door de geschiedenis heen hebben aangesproken (‘Dit, zegt hij, zou eindeloos moeten duren’). Vertedering en onverschilligheid wisselen elkaar razendsnel af, evenals hunkering en verzadiging.

De schilder en zijn model is intrigerend monotoon, tot je begrijpt dat die monotonie bij het thema van de roman hoort. De verliefdheid die hier beschreven wordt heeft een specifieke psychologische gedaante: de vrouw in deze roman is iemand die wil krijgen wat ze hebben wil, maar daarna op slag haar belangstelling verliest: ‘Zelfs al bestaat liefde niet: ze wil hem, ze wil hem./Ze wil hem verorberen, hem opgebruiken./Ze wil naar hem kijken en hem aanraken tot ze hem kan zien zoals hij is: iemand die niets voor haar betekent.’ De vrouw in De schilder en zijn model heeft, kortom, iets van de schrijver/zelfmoordenaar uit het essay: haar passie is die van het beëindigen: ‘Ze kan het niet laten mannen die haar aantrekken te benaderen, zo snel mogelijk, zodat ze haar zo snel mogelijk niet meer aantrekken.’ Maar de passie is nog niet over of hij begint in alle hevigheid weer opnieuw. Vandaar dat deel twee van het boek op precies dezelfde manier begint als het eerste en het derde met: ‘Zoals de vorige.’

Doosje camembert

Door de koele toon valt het niet erg op dat De Martelaere elke zin heeft geschreven met een speciale bedoeling. Het aantrekken en afstoten, de opluchting en de ontgoocheling worden bijna systematisch per regel afgewisseld. Het is dan ook ontnuchterend dat de titel van het boek op de laatste pagina wordt verklaard met een clichébeeld dat echt een cliché blijft: de liefde en de minnaars zijn ‘zoals dat schilderij van Vermeer, waarop een schilder is geschilderd die zijn, eveneens geschilderd, model schildert, en waarbij men zich de vraag kan stellen of Vermeer, toen hij dit schilderde, ook zelf als model een schilder had mét zijn model - en hoever deze dingen kunnen worden herhaald (zoals de monnik op het doosje Camembert die in zijn hand een doosje Camembert houdt met een monnik met een doosje Camembert).’ Wat in België een doosje camembert is, is in Nederland een blikje Droste cacao: in de ene minnaar of minnares ziet ze de vorige en zo tot in het oneindige. Dat is geen opzienbarende moraal voor De Martelaeres doen en ik denk dat zij zich heeft verkeken op de eis aan levendigheid die een roman hoe dan ook stelt. Het helpt niet dat in de laatste zinnen van de roman enige ironie te bespeuren is: ‘Ik vraag geen belofte, zei ze. Ik vraag geen zekerheid./Wat vraag je dan? vroeg hij./Woorden, zei ze./Ja, zei hij, terwijl hij zijn tanden als een vampier in haar hals zette, ja ik zal altijd van je houden.’ De schilder en zijn model blijft al te monotoon en saai; de toon is zo afgevlakt dat de veronderstelde passie eruit is verdwenen. Dat mag de bedoeling zijn, het heeft niettemin een versuffend effect. De schilder en zijn model is desondanks een intrigerende mislukking van iemand die, gezien haar essays, alles in zich heeft om zich ervan te herstellen, met de passie van het beëindigen. ■