Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 9]

De rottende wortels van een solide burgermansziel
Thomas Graftdijks nieuwe vertaling van ‘De Buddenbrooks’

De buddenbrooks Verval van een familie door Thomas Mann Vertaling Thomas Graftdijk Uitgever De Arbeiderspers, 616 p., f 69,50

Diny Schouten

Thomas Mann was tweeëntwintig jaar toen hij het concept van Buddenbrooks; Verfall einer Familie opzette. S. Fischer Verlag had na de ontvangst van de novelle Der kleine Herr Friedemann (1897) de auteur aangespoord tot groter prozawerk, ‘wellicht een roman, mits niet te lang’. Mann werkte op dat moment aan een ‘knapennovelle à la Paul Bourget’, die Geschichte des sensitiven Spätlings Hanno had moeten heten. Het thema is hetzelfde als van Buddenbrooks: het conflict tussen de ‘ongezonde, levensongeschikte’ kunstenaarsziel versus het ‘gezonde’, normale leven. In brieven aan zijn broer Heinrich ontvouwde Thomas Mann zijn plan om het verhaal over zijn ‘Verfallsprinzen’ Hanno ‘naar voren’ uit te werken met de héle voorgeschiedenis. Mann voltooide het werk in drie jaar, na een uitgebreide correspondentie met nog levende familieleden, die de jonge Mann inlichtingen verstrekten over de Lübecker handelsfirma Johann Siegmund Mann (model voor de firma Johann Buddenbrook), de ongelukkige huwelijken van zijn tante Elisabeth (die model stond voor Tony), graanprijzen, het recept voor ‘pletpuddding’, en de Tolunie waarvan consul Jean Buddenbrook zo'n verklaard voorstander was.

De genese van Buddenbrooks valt na te lezen in het vorig jaar verschenen Buddenbrooks Handbuch (Alfred Kröner Verlag). Dat is een geleerd werk dat hier en daar te weinig bij de feiten blijft (zo wordt veel werk gemaakt van moeizame probleemstellingen als welke ‘betekenis’ het heeft dat de heer Bendix Grünlich ‘Grünlich’ heet en de heer Alois Permaneder ‘Alois’), maar dat desondanks heerlijke, kinderachtige lectuur vormt. Het nut ervan is hoogst twijfelachtig, maar je wenst het, als je de roman zuchtend hebt teruggezet omdat hij nu eenmaal uit is, allemaal te weten: dat alles (nu ja, niet alles, maar wel veel) écht gebeurd is, dat de oom die voor Christian Buddenbrook model stond een advertentie plaatste om zijn beklag te doen dat zijn neef ‘hem op karikaturale wijze door het slijk gehaald had’, dat in senator Thomas Buddenbrook zowel trekken van Manns vader te herkennen zijn als van Mann zelf (hier hoort verwezen te worden naar de kortstondige levensaanvaarding die Thomas Buddenbrook bij Schopenhauer vindt), en wat Manns literaire voorbeelden waren. ‘Der Dichter steht auf den Schultem des Andern,’ schreef Mann in Ueber mich selbst. Hij leende, ‘in brede zin’ van Tolstoj, Balzac, Fontane, en de Goncourts, en in engere zin - namen en gebeurtenissen - uit drie populaire Scandinavische familie-saga's van vergeten reputatie: Garman und Worse en Schiffer Worse van Alexander Kielland, en Jonas Lies Die Familie auf Gilje. Het is bekend dat uitgever Samuel Fischer bijna terugdeinsde voorde omvang van het manuscript. ‘Als u denkt,’ schreef Fischer, ‘dat het u mogelijk is om uw werk tot ongeveer de helft in te korten, dan ben ik in principe genegen om uw boek uit te geven. Een roman van vijfenzestig vel is voor ons huidige leven beslist een onmogelijkheid; ik geloof niet, dat er veel mensen te vinden zijn die de tijd en de bereidheid om zich te concentreren hebben om een romanwerk van deze omvang in zich op te nemen.’ Het boek verscheen, onverkort, in 1901.

Het Buddenbrookshaus in Lübeck

Ironie

Ook het hoofdstuk over de receptiegeschiedenis stemt tevreden, van de berekening van de totale oplage (Fischer verkocht er uiteindelijk vier miljoen exemplaren van), tot de oordelen van tijdgenoten. Rilke recenseerde het boek zéér diepzinnig, waarbij Manns pas later zo beroemde ironie hem echter volledig ontging. Tucholsky vond het prachtig, Robert Musil ergerde zich (in zijn dagboek) aan ‘het realisme in de details, dat verraadt dat deze kooplui over het geheel kritiekloos worden geïdealiseerd’.

In 1911 verscheen De Buddenbrooks voor het eerst in Nederlandse vertaling: van Th.A. Quanjer, bij Blankwaardt & Schoonhoven. In 1969 maakte Johan de Molenaar een nieuwe vertaling voor Bruna. Die van Thomas Graftdijk is dus de derde. Ik heb er geen verstand van, dus ik zou niet kunnen zeggen of Graftdijks vertaling in orde is, maar Mann-kenner Alfred Kossmann noemde hem al ‘prachtig leesbaar’. Wel kan ik getuigen dat het een vertaling is waar je geen lást van hebt (men herinnere zich de door rokershoest geplaagde locomotief die Pé Hawinkels Davos-Dorf liet binnenrijden in hoofdstuk 1 van De Toverberg). Het nut van de nieuwe vertaling laat zich bewijzen door een summiere vergelijking tussen Molenaar en Graftdijk. Het is de stijl van de tweede die telkens beter is: het verschil in smaak tussen ‘Men gedacht moeder zaliger’ (Molenaar), en ‘Men herdacht de overleden moeder’ (Graftdijk), ‘huisarmen’ (Molenaar) en ‘huiszittende armen’ (Graftdijk), tussen het ‘Mengstraat’, ‘Bredestraat’ en ‘Visserstraat’ waar volgens Molenaar de familie gevestigd is, en hun originelen: ‘Mengstrasse’, ‘Breite Strasse’ en ‘Fischergrube’, die Graftdijk verstandig genoeg laat staan. Ook is aardig dat Graftdijk voor het Lübeckse dialect een Drentse tongval fabriekte met veel oe's in plaats van u's. Wat vooral opvalt is dat Graftdijks vertaling níét gemaakt is om bij jongere lezers in de smaak te vallen; in het gesprek waarin senator Thomas Buddenbrook tot zijn ontzetting van zijn verdorven broer te horen krijgt dat die van plan is zijn maîtresse te huwen, zegt Christian: ‘Span niet de vierschaar over mij.’ Molenaar hield het altijd gewoontjes: ‘Speel niet voor rechter.’ Er stond: ‘Sitze nicht zu Gericht.’

Heinrich en Thomas Mann omstreeks 1900

De bibliografie van het Buddenbrooks Handbuch telt zevenentwintig bladzijden, verwijzend naar zo'n vijfhonderd boeken en artikelen. De aangehaalde auteurs ervan staan vermoedelijk ‘op de schouders’ van honderden anderen, wat de Mann-bibliotheek onafzienbaar maakt. Onder die omstandigheden voegt het mij niet om van De Buddenbrooks te betogen dat het zo'n prachtig, prachtig boek is. Hoogstens moeten lezers, die De Toverberg en Doktor Faustus in hun hart gesloten hebben, van de dwaling worden bekeerd dat men aan De Buddenbrooks voorbij kan gaan omdat het een ‘jeugdwerk’ is. Die opvatting kan ernstig worden bestreden. De eerste helft van het boek is dan wel vooral kleurrijke financiële geschiedenis van het ‘huis’ Buddenbrook (met als middelpunt de even gezonde als ridicule verdedigster ervan, de als personage zeer liebenswürdige Tony Buddenbrook), maar vanaf de tweede helft, waarin de ziel van de ogenschijnlijk ‘solide’ burger Thomas Buddenbrook tot aan de ‘rottende’ wortels wordt blootgelegd, is duidelijk dat de term ‘Gesellschaftsroman’ het boek in het geheel geen recht doet. Iedere lezer heeft er ongetwijfeld zijn meest favoriete passages in. Wat men daarvan zeggen kan is dat er daaronder niet een zal zijn die niet een thema bevat waarover Mann ooit ophield te schrijven: ziekte (de verbijsterende twee bladzijden aan het slot over het ziekteverloop van de tyfus); muziek (Hanno's openbaring van het wezen van Wagner onder de vleugel van zijn moeder); of politiek (meesterstukjes van ironie zijn de revolutiescènes in 1848).

Mijn smaak in die dingen is eenvoudig. Geen mooiere scène in de wereldliteratuur dan de ongelukkige liefdesgeschiedenis tussen Tony en Morten Schwarzkopf, aan het strand van Travemünde. Die wordt beëindigd met een schrijnende pennestreek: ‘Morten kuste haar langzaam en omstandig op de mond. Daarna keken zij in verschillende richtingen naar het zand en schaamden zich uitermate.’ En dat is nog maar aan het begin van het drama van het ‘verval van een familie’

■