Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 3]

Is een tijger iets gestreepts?
A.J. Ayer (1910-1989): een ruime geest met een rigide filosofie

Carel Peeters

Op dinsdag 27 juni overleed de Engelse filosoof A.J. Ayer. Hij behoorde tot de traditie van het Engelse empirisme, waar hij in 1936 een radicale wending aan gaf met zijn boek Language, Truth, Logic. Daarmee introduceerde hij voor Engeland het logisch-positivisme dat vooral in de jaren vijftig veel aanhangers en bestrijders had. In die jaren verschenen zijn bekendste boeken: The Problem of Knowledge en The Foundations of Empirical Knowledge. Van zijn meer dan twintig boeken verschenen in Nederlandse vertaling Filosofie van de twintigste eeuw, De kernproblemen van de filosofie en zijn boek over Bertrand Russell.

Vroeger hadden filosofen een sterke hang naar volledigheid. Ze bouwden systemen waarin ze alles probeerden te vangen: de staat, de geschiedenis, de logica, de psychologie, de ethiek, de esthetiek. Deze systeembouwers (als Kant en Hegel) behoren nu tot de geschiedenis van de filosofie, omdat het geloof aan een dergelijke volledigheid danig is afgenomen. Gefilosofeerd wordt er nog voornamelijk nog in speciale zin: taalfilosofie, logica, moraalfilosofie, rechtsfilosofie, cultuurfilosofie, wetenschapsfilosofie, godsdienstfilosofie. De filosofen die niet tot een van deze soorten gerekend willen worden behoren ondanks zichzelf tot een bepaalde school: het zijn existentialisten, fenomenologen, neomarxisten, logici, positivisten, empiristen, ethici, heideggerianen, deconstructivisten, structuralisten, hermeneutici enzovoort. Ook al is de hang naar volledigheid bij filosofen van deze scholen minder manifest dan bij de grote filosofen uit het verleden, zij proberen toch uitspraken te doen met een algemeen karakter. Maar door die algemeenheid ontstaan de moeilijkheden: ook al hebben ze het over hetzelfde, de beweringen van een empiricus blijken dan onverenigbaar te zijn met die van een heideggeriaan.

Filosoferen schijnt alleen nog mogelijk te zijn bij de gratie van blinde vlekken. De logici hebben een blinde vlek voor de ethiek, de structuralisten voor ‘het subject’, de heideggerianen voor het gezonde verstand, de empirici voor de esthetiek. Onder filosofen met een blinde vlek kunnen zich niettemin sympathieke geesten bevinden, zoals de vorige week overleden Engelse filosoof A.J. Ayer. Met zijn boek Language, Truth and Logic introduceerde hij voor Engeland in 1936 het logisch-positivisme met een stelligheid die zelfs in de altijd al sterk empirisch georiënteerde Engelse filosofie indruk maakte. In de geest van de filosofen van de Wiener Kreis (Moritz Schlick. Rudolf Carnap, van wie hij de bijeenkomsten enige tijd had bijgewoond) keerde hij zich tegen de metafysici die beweerden dat er nog een andere wereld bestaat dan die van de wetenschap, het gezonde verstand en de wereld die ons verschijnt via de zintuigen. Men kon wel over bovennatuurlijke zaken filosoferen, maar dat leverde nonsens of, vriendelijk gezegd, zinloze kennis op. Uitsluitend empirische en analytische uitspraken die controleerbaar waren beschouwde hij als zinvol.

Hoewel hij de radicale strekking van het boek later op logische gronden sterk relativeerde is het criterium van verifieerbaarheid altijd in zijn werk centraal blijven staan. Ook wanneer men weinig affiniteit heeft met het soort filosofische problemen waar Ayer zich mee bezighield, moet men erkennen dat hij met een uitzonderlijke helderheid schrijft en formuleert, en geen enkele concessie doet aan de verleiding om in specialistische terminologie te vervallen. Wanneer men gegrepen wordt door die filosofische problemen blijken het echt problemen: wat nemen we waar, wat is het waarheidsgehalte van uitspraken, in hoeverre kunnen we doordringen tot de geest van anderen, waaruit bestaat herinnering? Ayer maakte, in het voetspoor van Bertrand Russell, een probleem van de kennis. Hij beweerde dat het afhing van de methode waarmee men deze problemen te lijf gaat of er iets zinvols te voorschijn kwam. Zijn methode was rigoureus analytisch en dat betekende het analyseren van de gebruikte begrippen. Men zou kunnen veronderstellen dat Ayer met het poneren van zijn eerste stellingen een comfortabele basis had gelegd voor zijn analytische filosofie, maar zo werkte het niet. Dezelfde problemen keerden steeds terug. Het belangrijkste resultaat van zijn eerste boek was het principe van de verificatie.

Inductief denken

Toen hij in 1946 een herdruk van Language, Truth and Logic publiceerde, erkende hij dat het principe niet waterdicht was, ‘not satisfactory’ zoals hij onverbeterlijk zegt. Uitspraken over iets uit de geschiedenis (om iets voor de hand liggends te nemen) kunnen maar tot op zekere hoogte gecontroleerd worden terwijl we ze wel op goede gronden kunnen doen. De logische houdbaarheid van het verificatieprincipe heeft Ayer zijn hele leven beziggehouden, tot in zijn Philosophy of the Twentieth Century (1982). Dat geldt ook voor zijn uiteindelijk groter gebleken broertje: het falsificatieprincipe van Karl Popper. Ayer erkent dat dit principe superieur is aan het verificatieprincipe (bij Popper hoeft er maar één negatief geval tegenover een reeks positieve gevallen te staan om voor weerlegging te zorgen), maar de basis van Poppers systeem noemt hij niettemin ‘wankel’, vooral omdat Popper weigert op enigerlei wijze inductief denken toe te laten, wat volgens Ayer ‘ridicuul’ is ‘wanneer we in aanmerking nemen hoeveel inductieve redeneringen (het algemene uit het bijzondere afleiden) er in onze omgangstaal opgenomen zijn’. Dat Ayer erkent dat Poppers falsificatieprincipe logischer is dan zijn verificatieprincipe, laat zien dat hij allerminst uit was op zijn persoonlijk gelijk, maar dat hij op een neutrale manier filosofeerde: het ging hem om de oplossing van een filosofisch probleem. Er blijkt ook uit hoeveel waarde Ayer hechte aan de eigenschappen van het gezonde verstand. (En aan de hoffelijkheid: in zijn autobiografie is Popper bijna grof van zelfingenomenheid wanneer hij het over Ayer heeft en ‘de volslagen absurditeit van het gebruik van verifieerbaarheid als criterium voor betekenis (...) Door dit alles kreeg ik de overtuiging dat ik op al hun vragen betere antwoorden had - coherentere antwoorden - dan zijzelf.’)

A.J. Ayer

Het logisch-positivisme zoals Ayer dat beoefende wordt al geruime tijd nog uitsluitend beoefend in het domein van filosofische specialisten die zich bezighouden met kennistheorie en grondslagenonderzoek. Dat is het natuurlijke gevolg van de wel erg grote beperktheid van deze filosofie. Alles wat tussen metafysica en logica lag bestond niet voor Ayer. Dat maakte het denken uitermate steriel. En het is juist het gebied tussen metafysica en logica waar de filosofie het beste tot haar recht komt. Het is geen wonder dat het logisch positivisme door schrijvers en kunstenaars als een onvruchtbare manier van filosoferen wordt beschouwd; het heeft hun nauwelijks iets te bieden. Wanneer men nu een boek zou schrijven met de titel De kernproblemen van de filosofie (zoals Ayer deed in 1973) dan zou de literatuur daarin een grote plaats moeten hebben. Het zou dan niet vanuit een logisch-positivistische optiek geschreven zijn, maar het zou wel kunnen profiteren van de empirische inslag van de analytische filosofie: dat men zoveel mogelijk uitspraken doet die hout snijden. Dat betekent slechts dat men zich zo helder mogelijk probeert uit te drukken over zaken die op zichzelf niet al te helder zijn.

Het logisch-positivisme was (is) een wereldvreemde filosofie waarvoor veel niet leek te bestaan. Tegenover de filosofie van Heidegger, de fenomenologie, en alle theologische varianten daarvan heeft het een zuiverende werking gehad, maar dat neemt niet weg dat het zich in de jaren vijftig voordeed als de filosofie die alle andere filosofie overbodig maakte. Deze hoogmoed is geen enkele filosofie vreemd, maar de reactie op het logisch-positivisme was er wel des te scherper door. Het gebied dat door de verbeelding bestreken wordt bestond niet voor het logisch positivisme. Dat is een onzeker gebied waar de traditie van de Engelse empiristen waar Ayer toe behoort (Hume, Locke, Berkeley, Mill, Russell) altijd sceptisch over zijn geweest. Men kan erkennen dat deze skepsis in ieder geval niet geleid heeft tot het soort uitwassen dat zich binnen het Duitse idealisme voordeed, en evenmin tot de uitwassen van veel Franse esprit, maar tot veel meer dan een rem op deze oeverloze vlucht van de verbeelding heeft het niet geleid. De verbeeldingskracht van schrijvers, dichters en filosofen is van een orde die men niet te lijf kan gaan met logische analyse zonder haar in de kern aan te tasten. De romantische traditie in Engeland (Coleridge, Hazlitt, Byron, Keats) is sterk, maar er is niets van overgegaan op filosofen als Ayer. Het inlevingsvermogen, dat als een van de voorwaarden voor verbeelding wordt beschouwd, was een onbekend fenomeen voor Ayer. De twee delen autobiografie die hij schreef, Part of my Life en More of my Life, zijn een getrouw verslag van zijn leven, maar ook het resultaat van de plichtmatige Engelse traditie dat iedereen die iets heeft betekend zijn autobiografie schrijft. Enige verbeeldingskracht die de saaie weergave van feitelijke gebeurtenissen kleur zou kunnen geven is er niet in te vinden.

In de rol van Horatio

Toch kan men Ayer allerminst beschouwen als een wereldvreemde filosoof. De laatste jaren schreef hij boeken over Voltaire en Thomas Paine, allebei schrijvers en filosofen die mee hebben geholpen aan grote veranderingen in het maatschappelijke leven van hun tijd: Voltaire als kritisch filosoof aan de vooravond van de Franse Revolutie, Paine op zijn beurt aan die van de Amerikaane Revolutie en met zijn Rights of Man als een verdediger van de Franse Revolutie. Ayer wilde de voortzetter zijn van Bertrand Russells filosofische werk (hij nam er genoegen mee dat aan hem teruggedacht zou worden als ‘to have played Horatio to Russell's Hamlet’), maar hij was het ook in de stijl van zijn publieke optreden. Ayer had zijn logischpositivisme niet nodig om politiek en maatschappelijk vaak standpunten in te nemen waarvoor in Engeland enige moed nodig is. Hij was een verdediger van homoseksualiteit en abortus; de beperkingen van zijn filosofie beinvloedden allerminst zijn tolerantie voor allerlei manieren van maatschappelijke denken.

Hoe de sfeer onder filosofen was in Oxford in het midden van de jaren dertig heeft Isaiah Berlin met veel kleurige details beschreven in zijn boek Personal Impressions. In het hoofdstuk over de filosoof J.L. Austin beschrijft hij de bijeenkomsten van een groepje filosofen dat van 1936 tot 1939 wekelijks bij elkaar kwam op zijn kamer. Onder hen was ook A.J. Ayer, wiens jeugdige autoriteit kennelijk zo groot was dat men er niet aan dacht onderwerpen aan te snijden waar hij zijn neus voor zou ophalen. De onderwerpen die daar besproken werden waren dus vooral van kennistheoretische aard (valse of ware beweringen, criteria voor persoonlijke identiteit, de verificatie van niet-feitelijke uitspraken enzovoort), wat niet wegneemt dat Berlin die bijeenkomsten beschouwde als ‘the most fruitful discussions of philosophy at which I was ever present’. Het kon dan gaan over de vraag wat men zag bij het zien van een tijger: zag men zeven geel-zwarte strepen zoals de huid van een tijger? Zag men afzonderlijk zeven gele strepen en zeven zwarte strepen? Of had men slechts een algemene indruk van iets gestreepts? Het zal ongetwijfeld meer diepgang gehad hebben, maar in zijn herinnering valt het Berlin toch op dat ze zelden over morele onderwerpen spraken. Wanneer ze per ongeluk aan de orde kamen werd dit beschouwd als ‘an escape’. J.L. Austin en Ayer waren het meestal hartelijk oneens (‘Ayer like an irresistible missile, Austin like an immovable obstacle’), waarbij Austin niettemin de minst dogmatische was, zodat Berlin hem eens een uitvoerige vraag stelde. In het kort kwam die hier op neer: wat moest hij een kind zeggen wanneer het de hartstochtelijke wens te kennen gaf Napoleon ten tijde van Austerlitz te willen ontmoeten? De vraag werd enigszins besmuikt gesteld, zodat Ayer en de andere filosofen het niet konden horen. Moest hij tegen het kind zeggen dat het ontmoeten van Napoleon onmogelijk is omdat het in strijd is met de wetten van de logica, dat ‘it has confused the material and formal modes’? Helemaal niet, ‘Austin replied: “Do not speak so. Tell the child to try and go back into the past. Tell it there is no law against it. Let it try. Let it try, and see what happens then.”’ Dit antwoord nam Austin voor Berlin in, hij had de ‘nature of philosophy’ begrepen. Het is tekenend dat Berlins vraag geheel buiten de orde van deze filosofische bijeenkomsten viel. Het ging hier immers om een vraag over het vermogen van de verbeelding.

■