Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 3]

En toch, mijnheer, noem ik mij romanticus
Een essayistisch-lyrische encyclopedie van het gevoel

Humeuren & temperamenten Een encyclopedie van het gevoel door Gerrit Komrij Uitgever De Arbeiderspers, 207 p., f 29,90

Carel Peeters

De hedendaagse filosofie is door de bank genomen zo bloedeloos omdat de psychologie er totaal uit verdwenen is. Dat is geen wonder: psychologie zou een groot deel van de drijfveren van filosofen kunnen ontmaskeren als identiek aan het spelen van Vestzak/Broekzak: hoe ongemerkt een stel begrippen uit het ene boek naar een ander boek te krijgen. Met de psychologie is ook de werkelijkheid uit de filosofie verdwenen. Wanneer de filosofie nog ergens een vitale indruk maakt kun je er zeker van zijn dat op een gegeven moment de namen vallen van filosofen die ook psycholoog waren. Zij hielden met hun ene oog altijd de werkelijkheid in de gaten om te kijken of ze zich met hun ideeën niet van haar aan het loszingen waren: Diderot, Lichtenberg, Vico, Voltaire, Schopenhauer of Nietzsche. Dat de filosofie er zo beroerd voor staat heeft alles te maken met gebrek aan belangstelling en angst voor literatuur en psychologie. Literatuur en psychologie kunnen filosofen namelijk van hun speelgoed ontdoen: het idee dat het rationalisme van alle ellende de schuld is. De hedendaagse filosofen doen daarom alsof het rationalisme het rationalisme nog is, terwijl de romantiek, de decadentie, het symbolisme en de psychoanalyse het al bijna twee eeuwen lang hebben genuanceerd. Het is de weigering om de menselijke natuur (zoals die door de Romantiek boven tafel kwam) zijn gang te laten gaan en tegelijk het rationalisme als noodzakelijk te erkennen die de bloedarmoede van de hedendaagse filosofie veroorzaakt. Descartes' ‘Cogito ergo sum’ is al lang veranderd in ‘Ik voel dus ik moet wel denken’.

De namen van Diderot, Lichtenberg, Vico, Schopenhauer of Nietzsche treden niet op in Gerrit Komrijs Humeuren & temperamenten (dat in 1987 en 1988 in afleveringen in de Boekenbijlage heeft gestaan), maar hun echo is er wel in te horen. Meer dan een echo is het niet, want het is opvallend dat Komrij ook in dit boek weer volledig op eigen kompas vaart en zijn steun niet zoekt bij anderen. Het verklaart waarom dit boek zo oorspronkelijk is. Het komt niet uit het niets vallen, maar is in zijn uitwerking met niets te vergelijken: een rapsodische, essayistisch-lyrische encyclopedie van het gevoel waarin Komrij het door elkaar heeft over ‘ik’, ‘je’ en ‘we’, zodat hij het niet alleen over zichzelf heeft, maar evenzeer over dat wat hij voor het ‘we’ van de menselijke natuur houdt.

Een encyclopedie waarin men iets ‘objectiefs’ opzoekt over Angst, Drift, Haat, Inertie, Eigendunk, Overgave, Lafheid, Querulantisme, Vliegangst, Hebzucht, Kriebelziekte of Verveling is het niet. Dit alles komt er wel in voor, maar gezien door de ogen van Komrij. De aard van het boek nodigt hem echter uit tot het doen van uitspraken over ‘de ongevederde tweevoeter’ zodat er een Komrijiaanse antropologie ontstaat. Daarin wordt geen mooi weer gespeeld. Wanneer het om de minder charmante gevoelens en eigenschappen van mensen gaat hoeft men van Komrij niet te verwachten dat hij ze op een afstand houdt. Hij integreert ze ongezien. Het boek is een en al nuance in stijl en visie, maar soms is het eenvoudig, zoals wanneer Komrij het heeft over de ‘egoïstische oerdriften seks, oorlog en vreten’. Dit is min of meer de uitgangspositie en het is duidelijk dat Descartes' ‘Ik denk dus ik ben’ op zoveel drifmatigs niet meer past. Komrij leeft namelijk niet in de eeuw van de Verlichting, maar eerder in de eeuw van de Duisternis en moet dus flink bijlichten om nog iets te zien. Komrij bekent zich dan ook ruiterlijk tot de Romantiek. Niet de zoetgevooisde Romantiek, maar de Romantiek met haar dubbele gezicht van engel en satyr, van liefde en haat, van vogels en uitlaatgassen. ‘En toch, mijnheer, noem ik mij romanticus’ schrijft hij na een opsomming van alle ellende die de romantiek heeft veroorzaakt: ‘Als ik de romantiek, dat vat vol tegenstrijdigheden, vol lichtplekken en duisternissen, niet in me had - ik zou zijn als een hutspot zonder uien. Wat is de rede zonder specerijen een smakeloos ding! Ze moet worden gekruid met geheimen, ze dient zich te laten kneden en omvormen door de beklemmende, stremmende, gistende, brandende pepers en angels, ze hoort contrasten met zich te laten versmelten om verteerbaar te blijven. (...) Zoals het humanisme nooit de alchemie verloochende, zo mag ook het heldere verstand nooit zijn donkere complementen verloochenen, op straffe van een dor verstand te worden. Een verstand zonder creatief vermogen.’ Het is over deze ‘contrasten’ dat Humeuren & temperamenten gaat en dan meer over de ‘donkere complementen’ van de rede dan over de lichte, al treden ze bij Komrij meestal tegelijk op.

Gerrit Komrij, tekening Dirk Wiarda

Kruisverbindingen

Het samengaan van emotie en reflectie is een van de kenmerkendste eigenschappen van Komrijs manier van denken: ‘Een gevoel, een gedachte bestaat voor mij pas écht wannneer ik er tegelijkertijd exact het tegenovergestelde bij kan voelen of van kan denken.’ Als twee tegenstelde emoties al niet in één lemma tegelijk optreden, dan zijn ze wel te vinden in de kruisverbindingen die ze aangaan, zoals met Inertie en Ambitie, Onrust en Faalangst. Of er heeft een omkering plaats zodat Burgerlijkheid, Honkvastheid en Hebzucht tot de hogere emoties en temperamenten gaan behoren. Het boek begint niet voor niets met Aanstellerij en eindigt niet voor niets met het lemma Zuiverheid. Daarin schrijft hij dat we alleen maar geen namen hebben voor de constellaties waarin verschillende humeuren en emoties tegelijk optreden, maar dat dit wat hem betreft meestal wel het geval is. Het enige woord dat hij ervoor kan bedenken is ‘verwarring’ en daar schiet hij niet veel mee op. Dit simultane optreden van emoties mag men wel Komrijs ontdekking noemen. Er zijn natuurlijk genoeg schrijvers die schoonheid hebben gezien in ziekte en verval, dood in leven, treurnis in vrolijkheid, haat in liefde, maar weinig schrijvers hebben een Januskop die zo systematisch werkt. Wanneer Komrij in het levenwekkende de dood ziet, in het opgewekte de treurnis is dat ironie en estheticisme. Die ironie is zijn ‘wijsheid’ en het gevolg van zijn reflectie. Het is uitdrukkelijk geen cynisme, een aandoening die men bij hem niet zal vinden ook al leunt hij er altijd dicht tegenaan. Bijvoorbeeld wanneer hij de lof van de ‘onechtheid’ zingt. Echtheid en onechtheid zijn bij Komrij onontwarbaar verstrengeld, het heeft geen zin een poging te wagen ze uit elkaar te halen. De ironie van Komrij is een actieve reactie, het is geen dooddoener zoals het cynisme. Ironie is ook zijn esthetisch antwoord: het plaatst hem iets boven de emotie zodat hij er vat op heeft. Komrij hecht geen geloof aan de onschuld van emoties. Hij durft met de pluralis majestatis ‘we’ te schrijven: ‘We ervaren, na de eerste keer, niet alleen de droefheid om iets, we ervaren ook de droefheid zelf.’ Toch vraag ik me af of dit zo algemeen is dat Komrij ‘we’ kan schrijven. Mij lijkt dat een beetje goeie droefheid in staat is om je volledig in bezit te nemen en volstrekt geen andere gedachten meer toelaat.

Dit vermogen om met ‘stuurmanszin’ met emoties om te gaan keert steeds in Humeuren & temperamenten terug. Het zou het boek sophisticated maken en de gevoelens van papier als Komrij er niet te weerbarstig voor was. Maar hij lonkt wel provocatief naar die kwalificatie wanneer hij schrijft: ‘Het samengaan van emotie en reflectie op die emotie maakt onze gevoelens onzuiverder, oneerlijker en dubbelzinniger - daarin ligt juist hun hogere zuiverheid, eerlijkheid en ondubbelzinnigheid. Want wie, omdat hij nadenkt, weet heeft van hun onzuiverheid staat dichter bij de zuiverheid dan de onbewust of per ongeluk zuivere malloot.’ Dit komt mij sterk voor als een sofisme dat gemene zaak maakt met de begrippen zuiverheid en onzuiverheid. Het is maar hoe hevig de emotie is en wat er op het spel staat; tegenover veel emotie kan men met enige ‘reflectie’ staan, maar aan een emotie die de naam waard is ben je overgeleverd.

Ironische distantie

Heeft bij Komrij niet alles twee kanten? Wanneer hij op de ene plaats parmantig het ene beweert kan men er zeker van zijn dat hij ergens anders het omgekeerde beweert. Het is dus eigenlijk onnodig vraagtekens te zetten bij zijn stellige bewering dat emoties manipuleerbaar zijn. Schrijven met verschillende mutsen op is Komrijs voorrecht, maar ook hij raakt wel eens in de war of kan niet met alle tegenstrijdige gevoelens tegelijk jongleren. Lemma's als Roes, Onrust, Haat, Hallucinatie, Briefangst, Schuldgevoel, Pijn laten zien dat er op het moment van deze emoties nauwelijks sprake is van ‘reflectie’: men is er aan ten prooi, en verder niks. Komrijs ironische distantie ten opzichte van de meeste emoties is zo groot dat hij bijna van esthetische aard is. Dat is geen onvruchtbare eigenschap voor een schrijver, maar het gevaar dat hij ironisch ontstijgt aan de werkelijkheid van emoties ligt dan wel op de loer.

Het gaat in Humeuren & temperamenten vaak om een hogere reflectie op emoties. Zo schrijft Komrij dat hij polemiseert omdat hij-... eigenlijk geen conflicten wil. Hij wil rust, maar hoe komt men aan rust in een wereld als deze? Hoe komt iemand aan zijn rust wanneer hij, zoals Komrij, nooit voor eigen parochie wil preken, maar altijd een tegenovergesteld standpunt zal verdedigen? ‘Ik wil als een tabula rasa naar bed. Ik wil als een simpele ziel weer op’ schrijft hij. Dit betekent dat hij dagelijks schoon schip maakt, maar wel elke dag opnieuw.

Ook al komt zijn naam niet in het boek voor, de invloed van een verwantschap met Schopenhauer is bij Komrij onmiskenbaar.

Zijn bundel Het helse moeras bevatte al een verwijzing naar Schopenhauers wereld als ‘eine Hölle’, in Humeuren & temperamenten is bijna sprake van een symbiose (die het boek niet minder oorspronkelijk maakt). Wanneer Komrij schrijft dat ‘alles er is om het genot te vergallen’ is dat een kijk op het leven die niet minder hardnekkig door Schopenhauer verkondigd wordt; waar leven is zien ze allebei tegelijk dood. Schopenhauer vergelijkt de mensen met de mythologische figuur Phineus (de blinde die door de Argonauten bevrijd wordt) ‘wiens maaltijd steeds door de Harpijen werd bezoedeld en oneetbaar gemaakt’. Tot in de kern van de filosofische antropologie die bij Komrij ontstaat stemmen ze overeen: niet alleen in de verklaring dat al het onrecht dat ons wordt aangedaan terug gaat op de dag dat we ter wereld kwamen, ook Schopenhauers ‘Wij zijn niet anders dan wil tot leven - een aangeboren waanidee’ is hier te vinden: ‘Er is geen enkel motief in leven te willen blijven. Dat we ons toch door de dagen heenslepen, bij uitzonderlijke gelegenheden zelfs met iets van een genoegen: we beseffen er des te pijnlijker door dat we nooit met onze drijfveren op vertrouwde voet zullen raken. Ze behoren tot ons onkenbare deel, al zijn ze in, niet buiten ons.’ Dit onkenbare deel is wat Schopenhauer in Die Welt als Wille und Vorstellung ‘de wil’ noemt, de onbegrijpelijke drijfveer die er voor zorgt dat we geen eind aan ons leven maken. Ook bij Komrij kan men de gedachte vinden dat met het toenemen van de kennis het vermogen om te lijden evenredig toeneemt.

Dat Komrij één emotie niet kent, Verveling, wijst er ook op dat die bijna blinde levensdrift de basis is van alles wat hij over gevoel en emoties schrijft: dat houdt hem in beweging en zorgt er voor dat hij niet cynisch kan worden - alles grijpt hem te veel aan, ook al doet hij daar weer ironisch over. Het enige dat we van Komrij zeker weten is dat zijn leven onder stroom staat en dat hij zelf de stekker in zijn hand heeft om eventueel de stroom uit te schakelen. Wie bij hem in de buurt komt moet het rode bliksemteken dat bij hem, en op alle elektriteitshuisjes, te vinden is niet over het hoofd zien. Redeloos verlangen, schuld, straf, zelfkwelling (‘zonder kunnen we niet, Mogen we niet’) en gramschap om het feit dat we geboren zijn bepalen zijn ‘wil’. Hij is eraan overgeleverd, maar met zijn ironische en esthetische vermogen tot distantie weet hij ze soms te manipuleren. Hij wil er immers niet de dupe van worden: daarom zijn de gevoelens in deze encyclopedie vaak óók van papier.

■