Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 9]

Genoeg voor ieders lust
De Orient als projectie van de verlangens van het Westen

De Orient, droom of dreiging Het Oosten in Westers perspectief door Hans Bakker (red.) Uitgever Kok Agora, 175 p., f 32,75

Chris van der Heijden

‘Zolang het woord occidentalist ons nog niet even vertrouwd in oren klinkt als afrikanist of oriëntalist, is er alle reden om bescheiden te zijn,’ zei Mineke Schipper in een van de laatste zinnen van haar oratie Homo Caudatus, eind januari van dit jaar uitgesproken. Dat is een vreemde uitspraak. Het feit dat het begrip ‘occidentalist’ niet of nauwelijks voorkomt illustreert namelijk precies het tegendeel van de uitgesproken wens. Je zou nog verder kunnen gaan: dat het woord in Oost noch Zuid gebruikt wordt, toont hoezeer de westerse onbescheidenheid ook daar stilzwijgend aanvaard wordt. Vergelijk het begrip met zijn pendant, met ‘oriëntalisme’. Dat woord ontstond aan het eind van de achttiende eeuw, in dezelfde tijd dat Europa ‘het Oosten’ als wingewest begon te gebruiken (1784: India Act; 1798: veldtocht van Napoleon naar Egypte). Volgens Maxime Rodinson (in Europe and the Mystique of Islam) werd het voor het eerst in het Engels gebruikt, in 1779 om precies te zijn. Twintig jaar later dook het in het Frans op. Het is dus niet zo moeilijk om vol te houden dat er een directe relatie bestaat tussen dit begrip en het koloniaal avontuur. Achter het woord verschool zich dan ook een wereld, die van westerse dominantie en hautaniteit, van oosterse neergang. Van macht kortom. ‘Verbeelding en macht in de letteren’ luidt de ondertitel van de rede van Mineke Schipper over de staartmens (: ‘de mythe dat er ondermensen zijn ten opzichte van de witte Europeaan’). Als er iets daarvan het produkt is, dan is dat wel het oriëntalisme. ‘Noodzakelijke stoffering van het kolonialisme’ noemde Lord Curzon het eens. En zo is het. Daarom ook zal het woord occidentalist niet snel ontstaan, tenzij... Maar dat is speculatie. Bovendien is het de vraag of de oosterling - als die al mocht bestaan - wel behoefte heeft aan zo'n term. En dat is een voetnoot bij het verhaal.

Het klinkt zo prachtig: oriëntalist. Je stelt je een man voor achter een met boeken beladen bureau die door z'n halvemaansbrilletje onbegrijpelijke lettertekens ontcijfert en je bij binnenkomst aanstaart als een slaapwandelaar in een Turks bad. Iets heel moois dus. Maar als je er goed over nadenkt, is het natuurlijk een waanzinnig begrip. ‘Om over wetenschappelijke specialisatie als een geografisch “veld” te spreken, is in het geval van het oriëntalisme redelijk onthullend,’ schrijft Edward Said in zijn polemisch essay Oriëntalism, ‘omdat waarschijnlijk niemand zich een gebied voorstelt dat hieraan parallel is en occidentalisme genoemd wordt.’ Hoe zou het ook kunnen? Wat zou die occidentalist moeten bestuderen? Heel het Westen in al zijn aspecten? Europa, Amerika, Latijns Amerika, grote delen van de Sovjetunie, van de pappot tot het begrafenisritueel? Iedereen weet dat zoiets onmogelijk is. Mijn pappot heeft niets te maken met het hompje brood dat het jochie in Bolivia krijgt; in de twee vrouwen die ik onlangs op een Grieks kerkhof zag ging iets heel anders om dan in mijn ooms en tantes bij de begrafenis van mijn grootmoeder. Iedereen weet dat. Het begrip occidentalist zal in het Westen dus nooit gemunt worden omdat we onszelf daarmee schrijnend te kort doen. Dat we daarentegen wel van oriëntalisme spreken, komt eenvoudigweg omdat het tekort van de ander niet gevoeld wordt. Dat verandert pas wanneer men ontdekt dat dit geprojecteerde tekort als een spiegel werkt. Door van de ander een karikatuur te maken, sla je zelf een belachelijk figuur. In essentie is dat de boodschap van de vele studies die in de afgelopen jaren over het oriëntalisme verschenen zijn.

J.-L. Gérôme, Slavenmarkt (midden negentiende eeuw)

Il Milione

Zo heet de verzameling artikelen die onlangs in het Nederlands gepubliceerd werd zeer toepasselijk De Oriënt: droom of dreiging. Dat zijn de twee polen waartussen ‘het Oosten’ meer dan duizend jaar geklemd werd. Aanvankelijk, zeg maar tot diep in de zeventiende eeuw (in 1683 lagen de Turken nog voor Wenen), werd het Oosten vooral als dreiging ervaren. Na de dood van Mohammed in 632 veroverde de islam immers (het begrip ‘Oosten’ had aanvankelijk alleen daarop betrekking) bijna geheel de bekende wereld, met inbegrip van de heilige plaatsen, het vermeende voormalig paradijs en grote stukken van de oude wereld. Wat van het eens zo trotse Romeinse Rijk overbleef, lag nu als een appendix aan een nieuwe wereldmacht. Dat die als bedreigend ervaren werd en daarom als bizar omschreven, is begrijpelijk. Bloeddorstig, amoreel, onbeschaafd. Noem maar op, het werd verkondigd, alles in de lijn van de mythe over de staartmens die Mineke Schipper in haar rede schetst. De kruistochtmystiek gaf slechts nieuw voedsel aan deze fabels, de val van Constantinopel versterkte de siddering. Dat er ondertussen enkelen waren die inzagen dat de islam meer te bieden had dan dreiging (tenslotte werd Aristoteles zo opnieuw bekend, werden Avicenna en Averroës door Dante niet zomaar slechts in het voorportaal van de hel geplaatst) veranderde aan het heersende beeld weinig. Toen Marco Polo beweerde dat de Mongolen beschaafd waren en op vele gebieden verder dan de westerlingen, geloofde men hem gewoon niet. Hij werd ‘dan ook al snel il Milione genoemd’, zegt een van de auteurs in de Nederlandse bundel over het thema, ‘benaming eerder gereserveerd voor een snoever dan voor een serieuze auteur.

Iemand die wel geloofd wordt is (...) Jean de Mandeville. Deze “reiziger” is, zonder het Luikse te verlaten, de hele wereld door getrokken... Het reisverhaal van deze “damned Liar” is in middeleeuwse ogen volledig conform.’ Pas geleidelijk verschuift dit beeld, niet omdat het Oosten verandert maar omdat er een andere balans tussen Oost en West ontstaat. Wat eens een islamitische wereldmacht was, oogt aan het eind van de middeleeuwen nog slechts als een verzameling woestijnstammen waarvan geen enkel gevaar meer uitgaat. China en Japan, vaag bekend, blijven opgesloten in de eigen wereld. Alleen de Turken vormen nog een bedreiging - het begrip ‘de Oost’ in die zin heeft sindsdien dan ook voornamelijk op hen betrekking. Maar eind zeventiende eeuw is tevens dat voorbij en anderhalve eeuw later kan de Russische tsaar over het Osmaanse Rijk smalend als over ‘de zieke man van Europa’ spreken. De rollen worden met andere woorden omgedraaid, het Oosten krijgt een andere functie in het panorama van de westerling. En daarmee kon het van dreiging tot droom worden.

In dit proces spelen Verlichting en Romantiek op vreemde manier onder een hoedje. Het ‘open oog’ voor het andere en de kritiek op de christelijke beschaving van eerstgenoemde ‘stroming’ leiden ertoe dat men (dit soort processen zijn langzamer dan een slak en aanvankelijk tot minuscule groepen beperkt) begint in te zien dat de waarheid geen Europees monopolie is. Zo werd het mogelijk dat Montesquieu in zijn Lettres Persanes door de ogen van een wijze Pers de eigen samenleving bekritiseerde. Verlichting zou men ook als een vorm van nieuwsgierigheid kunnen zien, niet alleen naar het onbekende maar ook naar het eigen verleden. Als de beschaving niet zo eenvoudig ontstaan was als de kerk wilde doen geloven, hoe zat het dan wel?

Onvermijdelijk leidde het spoor naar het Oosten, naar de historische achtergrond van bijbel en antieke beschaving en - belangrijker nog: naar India. Zo deed bekendheid met het hindoeïsme Voltaire veronderstellen ‘dat onze heilige christelijke godsdienst geheel en al gebaseerd is op de antieke godsdienst van Brahma.’ En toen in 1785 de eerste vertaling uit het Sanskriet verscheen, werd het zelfs mode de oertaal en oudste literaire teksten in India te zoeken. De sanskritist Hans Bakker vermeldt bijvoorbeeld dat het Vorspiel auf dem Theater dat aan Goethes Faust voorafgaat, direct ontleend was aan een Indisch toneelstuk. Maar wat nuchter begon, sloeg al snel om in dweepzucht. Zoals Napoleon dweepte met Egypte, zo meende Schlegel dat ‘das hochste Romantische’ in de Oost te vinden zou zijn en kon Byron aan een vriend die om thematiek verlegen zat, schrijven dat hij zich enkel op het Oosten moest concentreren. ‘Het orakel, Madame de Stael,’ voegde hij eraan toe, ‘vertelde me dat het de enig juiste poëtische politiek is.’ Ze had gelijk. Enige decennia later beweerde Victor Hugo in de proloog tot Les orientales dat ‘men in de tijd van Lodewijk XIV hellenist was, tegenwoordig orientalist... Nooit eerder hebben zovele geesten zo hard en tegelijk samengespannen om licht te werpen over de grote duisternis die Azië is.’

Scheherazade

Bij nader inzien mag je dat laatste met een flinke pot zout nemen. ‘Licht’ werd er namelijk niet zozeer geworpen over de Oost als wel over de verlangens en frustraties van het Westen. Voor een groot deel waren die seksueel van aard. Rana Kabbani geeft in Europe's Myths of the Orient daarvan meer dan 150 bladzijden voorbeelden, tot op de dag van vandaag. Alles wat de ‘Victoriaanse man’ thuis verdoezelde, sublimeerde hij in de koloniën. De roos en de nachtegaal, de koningin van Sheba, Scheherazade, harems en lichtgebronste jongetjes (denk maar aan de foto's die Thesiger maakte), in de Oost was het allemaal verkrijgbaar. Geweld was er ook, genoeg voor ieders lust. De gevierde ‘travel-writer’ Richard Burton lepelde het een zowel als het ander op, pagina's lang vol sappige anekdoten. Wat bijvoorbeeld te denken van vrouwen die een soort ‘constrictor’ rond de vagina plaatsen en zo de man, met enkel een beweging van de spieren, konden ‘melken’ (het woord is van hem)? Of het verhaal van het afgekapte hoofd dat enkel aan het vel blijft hangen en zacht beweegt? ‘There are many ways of making the castrato,’ begint een van zijn voetnoten bij de Vertellingen van duizend en een naht. Hetgeen hij vervolgens nader specificeert om naadloos over te gaan op de seksuele daad van de castraat. Zelfs nu nog lees je ze twee keer, die anekdoten. Honderd jaar geleden moeten ze verbijsterend zijn geweest. Jaja, zo luidde de boodschap, in de Oost was het allemaal mogelijk.

Het is natuurlijk kletsklare nonsens (je schrikt toch wel even als je citaten uit Among the Believers van Naipaul door Kabbani op een rijtje ziet; je fronst als je ziet dat hetzelfde boek een lange aanbeveling van Rushdie draagt). De oriënt kon alleen zo simpel in twee polen beschreven worden omdat ze met een werkelijkheid niets te maken had. Enkel met verlangens, macht, frustraties en die zijn nu eenmaal eenduidiger dan een land, laat staan hele reeksen van landen. Daarom ook zijn er andere aanduidingen die aspecten van die geografische kolos ‘in de Oost’ veel beter dekken: sinoloog, sanskritist, arabist. Het is verstandiger je daartoe te beperken; historisch juister het woord ‘oriëntalisme’ voor een historisch fenomeen te reserveren; en zeker onverstandig om voor een westerse tegenhanger van deze fabel te pleiten.

Maar ik had nog een noot beloofd. Als bovenstaande klopt, vraag je je namelijk af waarom de islam in de tijd van haar dominantie geen

Vervolg op pagina 12