Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 3]

Lucebert, de lichtbrengende taalschilder
Een nieuwe bundel aardse en malse poëzie van een weerbarstig hedonist

Troost de hysterische robot door Lucebert Uitgever De Bezige Bij 84 p., f 37,50

Rob Schouten

Tot in het begin van de jaren tachtig mocht men ervan uitgaan dat Luceberts dichterlijke explosie in de jaren vijftig en zestig een eenmalige affaire was, goed voor veel vuurwerk maar langzamerhand toch uitgedoofd. Hij leek zich alleen nog op zijn andere poot, die met de penseel, te concentreren. Maar in de laatste decade heeft de Lichtbrenger inmiddels toch al weer drie dichtbundels afgeleverd, grosso modo geschreven in het aloude idioom. Oogsten in de dwaaltuin (1981). De moerasruiter uit het paradijs (1982 - inclusief EP'tje waarop de maker uit eigen werk voordraagt) en nu Troost de hysterische robot laten zien dat Lucebert, onbezwaard door ontwikkelingen in de huidige Nederlandse dichtkunst, gewoon zijn eigen poëzie is blijven schrijven. De titels, met hun barokke contrasten, wijzen daar al op. Troost de hysterische robot past overmaat aan emotie toe op iets dat geëigend is om automatisch en gevoelloos te produceren: de robot (ook al haast een verouderd woord voor computer trouwens). Men zou kunnen interpreteren: troost de twee extremen van het brein, die wellicht ook Luceberts eigen poëzie kenmerken: wat aan de ene kant een haast volautomatische, onmenselijke gedachten- en woordenstroom lijkt is aan de andere kant produkt van een onder hoogspanning staande scheppingsdrift.

Luceberts poëzie staat evenzeer bekend om haar ontoegankelijkheid (voor lezers met een rationele, analyserende inslag) als om haar overrompelende taalpracht. Diverse essayisten en geleerden hebben in de loop der jaren aangetoond dat er wel degelijk orde en systeem in die schijnbare wanorde valt aan te wijzen en dat de woordassociaties en -spelletjes in dit oeuvre heel wat minder willekeurig zijn dan ze soms op het eerste gezicht lijken. Dat neemt niet weg dat de directe uitstraling van Luceberts werk zijn kleurrijke taalgebruik is, de bonte, buitelende aaneenschakeling van woorden en begrippen waar voorzichtiger dichters alleen maar van kunnen dromen. Geen miniaturist maar een barokke schilder met taal.

Het is opvallend dat er op papier nog zoveel overblijft van die schittering, want eigenlijk moet je het door Lucebert zelf horen voordragen. Hij leest (zingt soms) heel vilein en ironisch, alsof hij je tenslotte in de maling neemt met zijn psalmen. Overigens is het, als je ze eenmaal hebt horen reciteren, betrekkelijk eenvoudig om ze in je hoofd op dezelfde manier te lezen/zingen, zodat het gemis van de auteursstem niet onoverkomelijk is.

Vreemd eigenlijk dat niet alleen Luceberts vroege maar ook dit latere dichtwerk nog zo recht overeind staat. De bevrijding van de taal van haar dichterlijke conventies door de Vijftigers, hun opwaardering van de (in elk geval schijnbaar) vrije associatie, heeft ruïneuze gevolgen gehad voor veel Nederlandse poëzie. Tientallen non-talenten zagen hun kans schoon om hun inspiratie maar door de zoete inval te laten bepalen en baarlijke nonsens voort te brengen. Dat het ‘wilde’ taalgebruik van Lucebert die indruk nooit wekt moet dan toch wel aan een soort interne logica liggen, die de volstrekte willekeur in banen leidt.

Lucebert, tekening Dirk Wiarda

Klankkleur

Een zichtbare, eenvoudig te herleiden methode lijkt Lucebert echter niet te hanteren; wat er al aan zijn taal valt te interpreteren lijkt veelal los te staan van een vooropgezette bedoeling. Het onstaat veel meer door een toch min of meer voorbewuste ordening in het hoofd van de dichter, een soort etymologische knobbel. Aan een passage als ‘Overal zanikt bagger / Zwachtelend rond de reuzenlaarzen’ (uit De moerasruiter) valt te demonstreren dat Luceberts poëzie niet alleen op klankniveau (met alliteratie en assonance) maar ook op semantisch niveau werkzaam is. Begrippen als zaniken, zwachtelen, bagger en reuzenlaarzen zijn allemaal in een paradigma van ‘blubber’ onder te brengen. Lucebert heeft er een natuurtalent voor klankkleur en gevoelswaarde van woorden met elkaar in overeenstemming te brengen.

Strijdig met de gedachten aan breidelloze logorree is ook het grote aantal poëticale gedichten dat Lucebert voortbracht en, blijkens Troost de hysterische robot, nog steeds wenst voort te brengen. Het eerste vers uit de bundel, toch zoveel als een visitekaartje, is er weer een. Na de titel ‘Vluchtplan’ volgen de woorden: ‘Met vaste hand / Het schone ideaal / Nogmaals ingezeept / Gewassen en geschoren’. Ondanks de weinig ernstige toonzetting toch haast een klassicistische opmaat: de vaste hand, het schone ideaal en dat allemaal keurig verzorgd bij de kapper. Ja ja, maar dan volgt toch gauw de barokke droomwereld die aan dat klassieke evenwicht voorafgaat. Het lijkt bijna een waarschuwing aan de hedendaagse generatie van nuchtere dichters, wanneer Lucebert verderop in het gedicht schrijft: ‘Het is het waard / Nog eenmaal de dageraad / Te verbaliseren als was hij / De dief van de droom.’

Steeds komen die twee opposities, realiteit en opgewonden fantasie terug: ‘Trots de inertie der werkelijkheid / Ontstijgt de geur der exaltatie / Soms van bedompte kop en romp / Tussen schokkende schouders’. Een primitief onwerkelijkheidsgevoel lijkt bij Lucebert vóór de vlakke registratie van de ratio te gaan: ‘Een kind moet zich wel erg intomen / Om niet levenslang te dagdromen’. En ergens anders lezen we: ‘De door dichters bezongen waterval van koeterwaals en prietpraat / Blijkt de hoorn des overvloeds der filosofen’. Met dit soort uitspraken breekt Lucebert nog steeds een lans voor de meer impulsieve creativiteit. Als credo op zich niet origineel, maar het bewijs van de geldigheid levert Lucebert zelf. Zijn poëzie is ook in deze tijd een flinke slag levendiger dan die van de meeste van zijn collega's. Een kwestie van temperament en talent, zo eenvoudig ligt dat.

Dat de plastiek in zijn werk een overheersende rol speelt, blijkt niet alleen uit zijn eigen taalgebruik maar ook uit de gedichten die hij aan collega-schilders, als Hans Arp en Jef Diederen, wijdde. Ook hier weer verzet tegen het legioen van zogenaamde connaisseurs en wetenschappers:

Soms komt omzichtig als op kousevoeten
Een kunstkenner en met pedant onverstand
Penseelt hij hier wat weg daar wat over
Omdat die kompositie die kleur niet precies past
Bij zijn kiekeboe-museumcarrière of bij zijn
Kiekeboe-eega of bij zijn kiekeboe-bureau

Uit zo'n strofe blijkt overigens ook dat Lucebert lang niet altijd ‘dik’ schrijft. In De hysterische robot voltrekt een opvallend groot aantal gedichten zich in praattoon, al zijn kleurrijke details nooit helemaal afwezig. Een voorbeeld daarvan zijn de gedichten gewijd aan ‘Herman Gorter een eerste mei in de jaren tachtig’ en de twee verzen voor Jany Roland Holst, beiden ongetwijfeld geestverwant met Lucebert, beiden ook profeten van andere werelden.

Proeven en genieten

Lucebert zelf is te veel individualist om zichzelf voor een sociaal karretje te spannen, al blijft hij wel voortdurend tegen bureaucratie en dorknoperij tikken. Zijn eigen alternatief is een hedonistisch levensgevoel, waaraan hij toch ook weer niet te veel waarde hecht, als men het ironische karakter van uitspraken als ‘Met wat bijslaap en likeur / Stelt het leven niet teleur’ of ‘Slachtoffers moeten niet zeuren, / Oorlog met pest zal ze opfleuren’ tenminste serieus neemt.

Een vers dat het genot hoog aanschrijft is:

Vredig eten is goed eten
Want lekker eten doet men alleen in rust en vrede
Voor een goede spijsvertering is het een vereiste
Dat men elk hapje minstens vijftienmaal kauwt
Daarom eet men met muziek ook beter
Want onder vrolijke tonen bewegen de kaken vanzelf
Harmonieus en met de kaken ook de slokdarm
En later zelfs de overige dertig meter
Lange darmen in de buik

Vrede is goed eten met goede muziek
Met marsmuziek kan men beter lopen dan eten
Als men dan ook maar vredig loopt
En niet meemarcheert met een troep soldaten
Tegen andere soldaten
Dan is marsmuziek net zo bedorven
Als besmet voedsel

Maar bij dansmuziek is het zeker goed eten
Want dansen is geen vechten
Wie danst houdt rekening met andere dansers
Zoals men onder het eten niet alle
Lekkere hapjes alleen verorbert maar die deelt
Met de overigen de disgenoten.

Het onderwerp oorlog dat hier tussen neus en lippen wordt aangesneden ligt, typerend genoeg, tussen twee strofen van smakelijk eten.

Het lezen van Luceberts poëzie is ook een kwestie van proeven en genieten. Hij schrijft lekkere en smakelijk opgediende verzen, die tijdens het genieten toch ook nog een soort conversatie toestaan, al wordt het zelden of nooit heel ernstig. Overigens moet men het liefst in happen consumeren. Bij het lange oratorium, waaraan de titel van de bundel werd ontleend, en dat je door de structuur van soli, koren en recitatieven geneigd bent als een geheel te beschouwen, sloeg bij mij de vermoeidheid toe. Het lijkt of de boog daar te lang gespannen is. Maar misschien is dit dan toch een kwestie van affiniteit.

In de eerste regels ervan brengt Lucebert een scheiding aan tussen de lezers van zijn werk: ‘Zingen wij voor verkoren oren / Het nog ongehoorde / Voor verloren oren / Verminkte zinnen’. Het lijkt mij een te scherp onderscheid tussen voor- en tegenstanders van dit soort poëzie. Luceberts oeuvre staat al lang boven iedere dichterlijke kampgeest. Ook voor aanhangers van een bedachtzamer poëtica moet zijn talent onderhand buiten discussie staan. Wat dat betreft zijn de jaren vijftig voorbij en is deze dichter van malse en aardse poëzie van ‘grote blote billen’ aan geen enkele tijdgeest ten onder gegaan.

■