Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 9]

Alles is waar op de Chinese manier
Victor Segalens roman over de Verboden Stad

René Leys door Victor Segalen Vertaling Nelleke van Maaren Uitgever Het Wereldvenster, 176 p., f 24,90

Guy Decoene

Er zijn zo van die schrijvers die hun leven lang in de schaduw gebleven zijn van schrijvers die in hun tijd in de mode waren, en pas lang na hun dood erkend worden, als hun modieuze tijdgenoten al lang in de vergetelheid zijn geraakt. De Franse schrijver Victor Segalen was zo iemand. Zijn leven lang is hij overschaduwd door toenmalige literaire reuzen die nu door niemand meer gelezen worden. Tijdens zijn korte leven (hij overleed in 1919 op eenenveertigjarige leeftijd) zijn er slechts een novelle (Les Immémoriaux) en twee dichtbundels (Stèles en Peintures) van hem verschenen - in eigen beheer dan nog. Alle andere geschriften van Segalen zijn postuum verschenen. Momenteel omvat zijn bibliografie meer dan twintig titels (brievenboeken niet meegerekend). Onlangs is er voor het eerst ook een Nederlandse vertaling van Segalen verschenen; de novelle René Leys. Over dit boek straks meer, eerst over de man.

Victor Segalen is in 1878 in het Bretonse Brest geboren. Zijn autoritaire moeder (vader heeft thuis niks te vertellen) wil dat hij apotheker wordt. Zelf wil de jonge Segalen zeeman worden, maar hij wordt afgekeurd wegens slechte ogen. Hij besluit dan maar voor scheepsarts te studeren. Na zijn studies aan de Medische Hogeschool van de Marine in Bordeaux, wordt hij als scheepsarts benoemd op de La Durance, een militair jacht dat zijn thuishaven in Tahiti heeft. Via Amerika reist hij naar Oceanië. In San Francisco wordt hij evenwel ziek en hij is genoodzaakt in de stad te blijven tot hij volledig hersteld is. Tijdens een wandeling in deze Amerikaanse wereldstad komt hij in de Chinese buurt China Town terecht. Hij raakt gepassioneerd door de Chinese cultuur, een passie die een leven lang zal duren.

Na twee maanden vertraging ontscheept hij in 1903 op Tahiti. Hij hoopt op het eiland Hiva-Oa de Franse schilder Gauguin te ontmoeten, maar als hij daar aankomt blijkt de meester enkele maanden tevoren overleden. Voor een luttel bedrag verwerft Segalen het palet, schetsboeken, enkele gravures en drie doeken (waaronder Village breton sous la neige) uit de nalatenschap van de door hem zeer bewonderde kunstenaar (twee jaar voor zijn dood zal hij zijn Hommage à Gauguin schrijven). In 1905 keert Segalen voor vier jaar naar Frankrijk terug. Hij raakt bevriend met Debussy voor wie hij de tekst schrijft van het muzikaal drama Orphée Roi. Debussy zal er evenwel nooit toe komen de muziek te componeren. In 1907 verschijnt Les Immémoriaux, het prozadebuut van Segalen. Hij hoopt met dit boek op de prestigieuze Prix Goncourt, zodat hij van de pen kan gaan leven. De jury beslist evenwel anders. Bij de beraadslagingen blijkt geen enkel jurylid voor zijn boek te hebben gestemd. Zelfs zijn vriend Jules Renard niet.

Victor Segalen

Om in zijn levensonderhoud te voorzien heeft Segalen les aan de Medische Hogeschool van de Marine in Brest. Ondertussen volgt hij Chinees met de bedoeling als tolk naar China te worden gestuurd. In 1909 is het zover: hij mag twee jaar naar China om er zijn kennis van de taal te vervolmaken. Hij zal - met een korte onderbreking - vijf jaar in China verblijven. In 1917 zal hij nog eens een jaar in dat land doorbrengen.

Geheime annalen

Enkele maanden voor de omverwerping van de Mantsjoe-dynastie door de republikeinen maakt Segalen kennis met de negentienjarige Fransman Maurice Roy die perfect Chinees spreekt en bovendien geïntroduceerd blijkt in de hoogste kringen van het Chinese keizerlijke hof. Maurice Roy is bereid Segalen het moeilijke Mandarijns van Pekingn te leren en komt bij hem inwonen.

De jongeman vertelt Segalen de meest onwaarschijnlijke avonturen die hij aan het keizerlijke hof zou hebben meegemaakt: hij zou keizer Guangan van de verdrinkingsdood hebben gered; hij zou de minnaar zijn van keizerin Long Yu en zelfs een kind van haar hebben; hij zou aan het hoofd staan van de geheime politie; hij zou in het geheim onderhandelen met de republikeinse rebellen en wat dies meer zij. Hoewel Segalen niet veel geloof hecht aan de verhalen van Maurice Roy, schrijft hij ze op in een dagboek dat hij de titel Annales secrètes d'après Maurice Roy meegeeft. Segalen is er nooit achter gekomen of Maurice Roy de waarheid sprak of zijn fantasie de vrije loop liet. Telkens wanneer hij de jongeman op een ongerijmdheid wees, kon deze daar een plausibele verklaring voor geven. Niet één keer kon hij hem op een flagarante leugen betrappen.

Oorspronkelijk wou Segalen het dagboek waarin hij de gesprekken met Maurice Roy genoteerd had gebruiken om een roman te schrijven. Avontuurlijke romans die zich in China afspeelden waren destijd in Frankrijk zeer populair en Segalen wou ook wel eens een makkelijk literair succesje meepikken. Al die populaire romans waren evenwel volgens hetzelfde stramien geschreven. Segalen wou met René Leys een heel nieuw soort roman schrijven. Zijn ideeën hierover had hij enkele jaren tevoren al uiteengezet in het korte opstel ‘Essay sur une forme nouvelle de roman’. In zekere zin is hij de voorloper van de Nouveau Roman.

Maurice Roy

Het eigenlijke onderwerp van René Leys is niet René Leys, maar de Verboden Stad waar de zevenjarige keizer Pu yi en de keizerin-moeder Long Yu wonen (het is die keizer over wie Bertolucci's film The Last Emperor gaat).

Segalen wou een boek over de Verboden Stad schrijven zonder het mysterie van dit sacrale oord te ontsluieren. Dat kan niet in de traditionele negentiende-eeuwse roman. In de traditionele negentiende-eeuwse roman is de schrijver immers alwetend. Er wordt zoveel onthuld dat er helemaal geen mysterie meer is. Zo'n boek wou Segalen niet schrijven. Vandaar dat hij helemaal in het begin van René Leys zegt dat het boek dat hij had willen schrijven (een roman) er niet komen zal.

René Leys is in feite niets anders dan een bewerking van Les annales de Maurice Roy. Het is dus geen roman geworden, maar een geromantiseerd dagboek. Dag na dag noteert de schrijver wat René Leys hem over de Verboden Stad verteld heeft. René Leys is de magische link tussen de Verboden Stad en Victor Segalen. Het boek eindigt met de dood van René Leys, zonder dat men weet of wat hij over de Verboden Stad verteld heeft waar is of niet. Het mysterie blijft. ‘Alles is waar “op Chinese manier”,’ besluit Segalen zijn boek. Hiermee bedoelt hij dat, volgens de Chinese taoïstische wijsheid, ‘alles zich van onder naar boven kan keren zonder dat er iets verandert’. Het mysterie blijft.

Allicht om zijn vriend niet in opspraak te brengen heeft Segalen niet alleen zijn naam Maurice Roy in René Leys veranderd, maar ook zijn leeftijd en zijn nationaliteit: in het boek is hij nog geen achttien jaar en Belg. Hijzelf is in het boek een vrijgezel die een mondain leventje leidt, terwijl hij in werkelijkheid getrouwd was en drie kinderen had.

Segalen heeft Maurice Roy jaren later opnieuw ontmoet (in 1917 om precies te zijn). Na de val van de Mantsjoe-dynastie in 1912 had hij zich helemaal uit de openbaarheid teruggetrokken. Hij had een baantje gevonden als bankbediende in Peking en was getrouwd met een braaf Engels meisje. Maurice Roy was nog slechts een schim van de René Leys die hij geweest was. In een brief aan zijn vrouw schrijft Segalen: ‘Ik heb Maurice Roy ontmoet. Hij is verdikt, veranderd (...) hij is een echte klerk geworden (...) vriendelijk en saai. Hij heeft afgedaan.’

Blijkbaar wou Maurice Roy niet meer aan zijn avontuurlijke jeugdjaren herinnerd worden. Toen de weduwe van Segalen hem een exemplaar van René Leys toestuurde, schreef hij niet eens een bedankbriefje. Maurice Roy stierf in 1941 bij een liftongeluk. Een banaler einde, voor een gewezen geheim agent en minnaar van de keizerin van China, is nauwelijks denkbaar.

Expeditie

Segalen heeft niet alleen als literator grenzen verlegd, hij heeft ook baanbrekend werk verricht als archeoloog. In 1914 ontdekte hij tijdens een expeditie in de provincie Shaanxi de grafheuvel van de eerste keizer van China Qin Shihang Di (259-210 voor Christus). Precies zestig jaar later, in 1974, deed men op enkele honderden meters van die grafheuvel de meest fantastische ontdekking uit de geschiedenis van de Chinese archeologie: een leger van zevenduizend levensgrote soldaten in terracotta die het graf van de keizer beschermden. Dezelfde expeditie ontdekte ook de grafheuvels van de Westelijke Zhou-dynastie en de Westelijke Han-dynastie. Nooit eerder waren niet-Chinezen in deze graven binnengedrongen. Een andere, heel belangrijke vondst die op naam van Segalen geschreven mag worden is de opgraving van het toen oudst bekende Chinese beeldhouwwerk, daterend uit de tweede eeuw voor Christus.

Tijdens zijn tweede verblijf in China in 1917 nam Segalen opnieuw deel aan een expeditie in de streek van Nankin. De vondsten waren veel minder spectaculair, maar door bestudering van de grafkelders die men tijdens de vorige expeditie blootgelegd had, slaagde Segalen erin de verschillende stijlen in de Chinese beeldhouwkunst tussen de stijl van de Han-dynastie en de Tang-dynastie te omschrijven. Hiermee vulde hij een kunsthistorische lacune aan van liefst zes eeuwen. Segalen liet over zijn bevindingen als archeoloog vier manuscripten na die pas na zijn dood gepubliceerd werden. Deze publikaties gelden nu nog steeds als standaardwerken.

Segalen kwam in 1919 jammerlijk om het leven. Toen hij eind 1918 terug in Frankrijk was, bleek hij een onbekende ziekte te hebben die hij allicht in China opgelopen had. Hij werd korte tijd voor observatie in het ziekenhuis opgenomen, maar men ontdekte niet wat hem mankeerde. Hij ging twee maanden naar Frans Algerije om uit te rusten, maar kwam vermoeider terug dan hij gegaan was. Tijdens een boswandeling in de buurt van het Bretonse stadje Huelgoat verwondde hij zich aan een scherpe tak. Uitgeput als hij was door zijn ziekte bloedde hij dood.

Segalen heeft zo'n bijzonder leven geleid dat men een boek over hem zou kunnen schrijven net zoals hij een boek over Maurice Roy geschreven heeft - ik vergat te vertellen dat hij ook nog een tijdlang de lijfarts van de zoon van Sun Yat Sen, de eerste president van de Chinese republiek, is geweest. Het is daarom jammer dat er in de Nederlandse vertaling van René Leys geen inleiding opgenomen is. Ook de plattegrond van de Verboden Stad afgedrukt in de Franse uitgave, ontbreekt.

■

Bij uitgeverij A.P. ten Bosch-Zutphen verscheen als derde deel in de serie ‘Bloem der Decadentie’ Victor Segalens gedichtencyclus ‘Oostwaartse stèles’ uit 1912. Vertaling Paul Claes, f 24,50