Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

Brieven

Spreekwoordenboek

Iets later dan gewoonlijk kreeg ik de Boekenbijlage van 18 februari in handen. Hierin staat een artikel van Liesbeth Koenen, dat zoals altijd het lezen waard is: ‘Te weinig nieuws onder de zon; Nieuwe spreekwoordenboek van van Dale.’ Enkele op- en/of aanmerkingen mogen mij vergund zijn, gezien ook de goede bedoeling.

Zij schrijft, tweede kolom van links, onderaan: ‘Dat de mannen er dikwijls ook niet best vanaf komen’, en ik vraag mij af, van wát komen zij niet af? Bij ‘Zal ik het daar ook weer vanaf halen’, derde kolom van links, onderaan, lijkt mij het ‘vanaf’ wél verantwoord, daar het hier gaat om een voorafgaand genoemde boekenkast.

Maar erger is, ook weer in de derde kolom onderaan, - voor een talenkenster welhaast onvergefelijk - dit: ‘Het is werkelijk prachtig vormgegeven’. Ik begrijp niet, dat zij, ongetwijfeld beter vertrouwd met grammatica en stijl dan ondergetekende, zo iets ongeschokt kan opschrijven.

Ik zeg verder niets en geef het haar slechts ter overdenking.

Rotterdam

J. Prins

Kouwenaar

‘Zelden of nooit heb je het gevoel dat hij een stoplap gebruikt of iets overbodigs schrijft,’ zegt Rob Schouten in zijn lezenswaardige beschouwing over de poëzie van Gerrit Kouwenaar i.v.m. diens bekroning (Boekenbijlage, 18 maart).

Ik heb nu het gevoel dat er in het soort poëzie dat Kouwenaar schrijft (hermetische, autonome, talige poëzie. What's in a name?) haast nooit stoplappen te ontdekken zijn, omdat deze poëzie niet naar de werkelijkheid maar naar zichzelf verwijst, hoewel ik er nog steeds niet achter ben wat men met dit laatste precies bedoelt.

Iets dat naar niets buiten zichzelf verwijst, heeft ook alleen betekenis in zichzelf (in dit geval dus een betekenis binnen het gedicht) en kan dus niet gerelateerd worden aan de werkelijkheid (buiten het gedicht). Als Vestdijk in zijn sonnet ‘Het bergmeer’ over bergen rond het meer schrijft: ‘Ziet alle spitsen naar den hemel wijzen’, lijkt dit een stoplap want spitsen van bergen wijzen altijd naar de hemel.

Maar als deze regel in een hermetisch gedicht à la Kouwenaar staat (het gedicht zal dan wel niet ‘het bergmeer’ heten), kan men stellen dat dit geen loze versregel is. De spitsen verwijzen immers niet naar echte bergtoppen. Iemand die een ander soort poëzie schrijft en vooral de dichter die de onschatbare waarde van het (eind)rijm in ere houdt, heeft het in dit verband veel moeilijker want behalve de werkelijkheid loeren en dreigen metrum, ritme en vooral rijmdwang met stoplappen.

Schouten analyseert uit Kouwenaars bundel 100 gedichten het gedicht ‘De dichtkunst’. Hij heeft het over het ‘klank- en woordspel’ in dit vers. Bij hardop lezen hoor ik een opeenstapeling van oe-klanken, waarvan de zin of ‘schoonheid’ mij ontgaat. Het woordspelletje met ‘hoer’ en ‘hoeder’ vind ik persoonlijk nogal flauw. Maar woordspelletjes en woordspelingen spelen een belangrijke rol in Kouwenaars poëzie.

Wat ‘be-tekenen’, als ik dit woord mag gebruiken, ‘de ondersteek’ en ‘die oude gietijzeren stoelen’ in dit gedicht? Zijn dit beelden stoelend op associaties die voor een gewoon lezer te traceren zijn?

Natuurlijk heeft ook Kouwenaar sterke gedichten geschreven zoals de cyclus ‘weg/verdwenen’, ‘drs van schaffelaar’ en ‘drie heldendichten’. Maar het grootste deel van zijn poëzie is - mij althans - ontoegankelijk, o.m. door de vaak ontwrichte syntaxis, de schaarse leestekens op de dubbele punt na, het zeer schaarse rijm, de duistere beeldspraak, de willekeurig lijkende afbrekingen en, last but not least, het weglaten van woorden en zinsdelen met m.i. voor het goed verstaan van het gedicht noodzakelijke informatie. Wat dit laatste betreft sprak Kouwenaar zelf - als ik het mij tenminste goed herinner - van het weglaten van ‘overbodige tarra’. Men kan ook spreken van gemutileerde gedichten en soms zelfs, denk ik, van ingedikt proza.

Zijn toegankelijke poëzie staat mij voor een deel tegen door haar bijkans mercantiele nuchterheid, schrale klank, droge toon en, naar mijn gevoel, dorre beelden.

Nederlandse dichters schijnen elk vleugje pathos te mijden als de pest. Een legertje academici zal echter aan het ontoegankelijke deel nog wel jaren een heerlijke vette kluif hebben.

Rijswijk

J.W. Vaske

Bas Heijne is buitenslands

Mahfoez

In zijn stukje over de verhalenbundel De moskee in de steeg van Nagieb Mahofoez (Boekenbijlage 18 maart) geeft uw recensent Oscar Niezen te kennen dat hij zich eraan heeft gestoord dat ik in mijn nawoord in de bundel de volgens hem ‘voor Nederland totáál onbekende’ Egyptische schrijver Gamaal al-Ghitani noem. Het is de heer Niezen blijkbaar ontgaan dat in het voorjaar van 1988 de roman De spion van de sultan van Gamaal al-Ghitani in Nederlandse vertaling is verschenen, een van de belangrijkste en mooiste boeken uit de recente Egyptische literatuur. Dat dit boek in Nederland niet erg bekend is, komt wellicht doordat de belangstelling voor Arabische literatuur bij veel recensenten, onder wie blijkbaar de heer Niezen, niet verder teruggaat dan 13 oktober 1988, de dag waarop de toekenning van de Nobelprijs voor literatuur aan Nagieb Mahfoez werd bekendgemaakt.

Amsterdam

Richard van Leeuwen

Vertaalhuis

In de reportage over vertalers en hun werk in de Boekenbijlage van 11 maart klaagt Frans van Woerden over het ontbreken van een ‘vertaalhuis, waar je rustig werken kan en waar ruimte is voor lezingen en vertalerssymposia’.

Nu bestaat er al geruime tijd niet ver van Van Woerdens Haagse bovenhuis een dergelijke instelling: ‘De Pauwhof’ in Wassenaar. Daar kunnen kunstenaars en wetenschappers zich enige tijd terugtrekken voor werk, waar ze in eigen omgeving niet of moeilijk aan toekomen. Zij betalen voor hun verblijf niet meer dan de kostprijs. Als dat bezwaar oplevert, is reductie mogelijk. In de loop der jaren is veel letterkundig werk in ‘De Pauwhof’ tot stand gekomen. Het adres is: Paauwlaan 2A, 2243 AA Wassenaar (tel. [phone]).

Amsterdam

M. Laboyrie