Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 7]

De authenticiteit van de dagelijkse, vergeten dingen
Vestdijks standpunt in het debat over de verbeelde historie

De toverbron S. Vestdijk en de geschiedenis door P. Kralt Uitgever De Bezige Bij/De Herenpers, 243 p., f 32,50
De historische Roman door Aad Blok e.a. Uitgever Stichting Grafiet, 191 p., f 24,50
Een Bron van Verbeelding Geschiedenis buiten de wetenschap Skript, historisch tijdschrift (winternummer 1988/89), f 12,50

Chris van der Heijden

Hoe bekend ‘het debat’ tussen Huizinga en Ter Braak over de ‘vie romancée’ werd, blijkt uit de hierboven genoemde publikaties: ze noemen het alle drie. Dat heeft voor de hand liggend redenen. Tot voor kort was dit, althans in Nederland, de laatste keer dat de ‘verbeelde historie’ serieus ter discussie werd gesteld (de dissertatie van Drop uit 1958 was een inventarisatie van negentiende-eeuws werk, geen theoretische verhandeling; daarna volgde lange tijd niets). Het betreft hier twee personen die zich zowel in de letteren als de geschiedschrijving gekwalificeerd hadden, en de mening van Huizinga in dezen is, gezien het beroep dat moderne mentaliteitshistorici op hem doen, vanzelfsprekend zeer interessant. Maar hoe belangrijk schijnbaar ook, de standpunten van beide historici zijn in dit geval met enkele zinnen weer te geven, diep graven ze niet: Huizinga had in zijn Cultuurhistorische verkenningen van 1929 het populaire genre aangevallen omdat het, in tegenstelling tot de ware geschiedschrijving ‘soberheid, ingehoudenheid en een zekere sceptische reserve in het naspeuren van de diepste gemoedsbewegingen’ miste. Ter Braak had vervolgens de hoogleraar ‘voor den afgrond’ geplaatst en angst verweten. Dezelfde man die eens het zo gedurfde Herfsttij publiceerde, had zich nu op veiliger bodem teruggetrokken. Was Huizinga consequent dan zou hij de vie romancée juist moeten toejuichen. Deze had het vak, aldus Ter Braak, immers gered ‘uit de impasse van de Duitse professorenhistorie’. Krul betoogde vorig jaar in Groniek, het blad van de Groningse historici, dat laatstgenoemde zijn hooggeleerd familielid moedwillig verkeerd gelezen had. Dat is vermoedelijk juist: het ging Ter Braak hier dan ook niet zozeer om het besproken genre als wel om durf, vitaliteit - en rebellie. Maar dat doet hier niet ter zake. Waar het om gaat, is dat er zelfs onder historici ernstige meningsverschillen kunnen bestaan over de toelaatbaarheid van fictie in geschiedkundig werk. ‘Es ist ja nur ein Roman,’ zou de Utrechtse historicus Opperman ooit over Herfsttij gezegd hebben. ‘Bijmenging van eigen geest’ is in historisch werk uit den boze, smaalde Huizinga naar aanleiding van de vie romancée. ‘Is dan Zweigs Erasmus meer een produkt van “opgesierde verbeelding” dan Herfsttij der Middeleeuwen?’ vroeg Ter Braak zich in 1935 af. Zo zou je door kunnen gaan, een veelkleurig palet.

Emil Ludwig

Opmerkelijk is nu dat Vestdijk - aldus Kralt in zijn leesbare en intelligente studie over Vestdijks historische romans - in dit debat de zijde van Huizinga koos. Dat zou je niet verwachten. Dat gebeurde in een lezing die hij tijdens de oorlog in Sint Michielsgestel hield. Vestdijk zegt daar dat de vie romancée een stap verder gaat dan de historische roman, een stap te ver naar zijn mening. Bovendien verwijt hij het genre gemakzucht. Er worden altijd grote personen beschreven, wat in het geval van de toenmalige maëstro uit het vak, Emil Ludwig, inderdaad juist is: Goethe, Mussolini, Napoleon, Bismarck en Wilhelm II waren enkele van zijn onderwerpen. Het irriteerde Huizinga destijds mateloos dat Ludwig zijn personages woorden in de mond legde die ze nooit gesproken hadden - en dat, zo zou je zijn gedachte kunnen uitwerken, terwijl daar meer dan voldoende van bekend was. Vestdijk was het daar mee eens, Kralt formuleert diens eisen voor de adequate historische roman dan ook als volgt: deze ‘dient het grote historische gebeuren slechts zijdelings te benaderen; hij gaat uit van wat mogelijk is; hij zoekt zijn authenticiteit in de dagelijkse, veelal vergeten, dingen’. Dat is een adequate omschrijving want geldt niet alleen voor het werk van Vestdijk maar voor bijna alle belangrijke historische romans van het ‘oudere type’. Voor Oorlog en Vrede van Tolstoj, het meeste werk van Scott, Het woud der verwachting van Hella Haasse, de oorlogsromans van Hermans, noem maar op.

Simon Vestdijk, tekening Dirk Wiarda

Daarmee zitten we midden in de mêlée. Want waarom zou dit zo moeten zijn? Voelt iedereen wel dat het vreemd is om Mussolini of Wilhelm II dingen te laten zeggen die controleerbaar onjuist zijn (alhoewel: ook daarmee kan de schrijver een bedoeling hebben), waarom moet het verbodsbord geheven worden wanneer Louis Ferron de Turken tijdens het fin-de-siècle het beleg rond Wenen laat slaan (Turkenvespers)? Of wanneer Emma Goldman in Ragtime als masseuse optreedt? Beide is vanuit het standpunt van de historicus onmogelijk; en authentiek is het zeker niet. Maar, zegt Louis Ferron in een interview in Grafiet (waarin meerdere belangrijke essays over het genre), ‘ik heb de volledige vrijheid om een eigen spel met het verleden te spelen. Niet alleen omdat ik dat spelen zo leuk vind, maar omdat ik juist door die vrijheid op andere manieren tot een soort werkelijkheidsbeleving kan komen dan waartoe de wetenschapper in staat is.’

Dat laatste is cruciaal: oudere discussies over de al dan niet toelaatbaarheid van bepaalde procédés in de historische roman ontstonden omdat zowel de historicus als de literator hetzelfde doel voor ogen hadden: iets wezenlijks over het verleden te melden. ‘Hoe hebben onze voorouders gepraat, gevloekt, bemind, geleefd? Hoe roken hun kleren? Hoe roken zij zelf, zonder kleren? Niemand weet dit; maar de romancier zou het moeten weten alvorens aan het werk te tijgen. De loop van Vondel, de gebaren van Caesar, het accent van Willem de Veroveraar, de wratten van Iwan de Verschrikkelijke, - het is alles weg, fijngemalen, verstoven in die grote ledige ruimte, die geen historische studie vermag te vullen,’ schrijft Vestdijk in een van de Essays in duodecimo.

Narrativisten

Die verloren werkelijkheid wilde de historische roman oude stijl beschrijven. Maar door ontwikkelingen binnen zowel de literatuur als de geschiedschrijving lijkt dat nu niet langer mogelijk of noodzakelijk. De mentaliteitshistorie heeft met haar aandacht voor het dagelijks detail de literator veel gras voor de voeten weggemaaid. Er blijft genoeg, zou je kunnen zeggen. Maar dan nog, huidige gedachten over de roman maken het onmogelijk daarvan behoorlijke literatuur te maken: het lineaire verhaal heeft zijn tijd gehad omdat de ‘werkelijkheidsbeleving’ waarvan Louis Ferron spreekt verdwenen is; omdat het heden als chaotisch ervaren wordt, mag het verleden op dezelfde manier beschreven worden. Je zou zeggen, een redding voor de historische roman en exit de discussies. ‘Voor wie vormt het bestaan van historische romans eigenlijk een probleem?’ roept de filosoof De Vries in een essay in Grafiet uit. Als de gedachten over twee werkelijkheidslagen - een voor de historicus, een ander voor de literator - aanvaard zouden worden, was het antwoord eenvoudig: voor niemand. Maar zo simpel is het niet, want onder bepaalde historici, ‘narrativisten’ genaamd, worden vergelijkbare opvattingen gehuldigd. ‘De historicus dient er niemand mee,’ betoogt de grondlegger van deze richting Hayden White (in het nummer van Grafiet regelmatig geciteerd), ‘door een heldere continuïteit tussen de huidige en de voorgaande wereld te construeren. Integendeel, we hebben meer dan ooit behoefte aan een geschiedenis die ons schoolt in discontinuïteit. Want discontinuïteit, verbrokkeling en chaos is ons lot.’ Anders gezegd, dit spoor volgend: literatoren en historici blijven elkaar in de wielen rijden omdat het ‘iets wezenlijks over het verleden zeggen’ zo lang is als de weg naar Rome. Kunnen we dan over enige tijd academisch werk verwachten waarin Hitler tegen Socrates ten strijde trekt of de Indianen Europa ontdekken? De kans is klein.

Vestdijk, schrijver van historische romans in het oudere genre, sloeg met De filosoof en de sluipmoordenaar een weg in die historici uit genoemde ‘narrativistische’ hoek eveneens suggereren. In die roman probeert Voltaire een biografie van de Zweedse koning Karel XII te schrijven (in feite publiceerde hij een serieuze studie over deze figuur). Uiteindelijk draait het verhaal om de onmogelijkheid bepaalde zaken te achterhalen. Zo laat Vestdijk hem bedenken dat ‘het allemaal van een verpletterende realiteit (was), een harde aantoonbaarheid in ruimte en tijd, - feiten, en niettemin ontoegankelijk’. Dat is precies de chaos waarvan White spreekt. De historicus kan die chaos vorm geven door te reflecteren over ordening, feit, bronnenmateriaal of ondoordringbaarheid van het verleden. Om met termen te smijten: het modernisme kan (en moet wellicht) in de geschiedschrijving doordringen om het vak zijn geloofwaardigheid te laten behouden. Maar de stap naar het postmodernisme zal de historicus niet kunnen maken zonder zijn pet aan de boom te hangen. Als de redactie van Grafiet het interview met Louis Ferron van de kop ‘De geschiedenis bestaat niet’ voorziet, weet iedereen dat zoiets enkel geschreven wordt om aandacht te trekken. Louis Ferron bedoelt het niet letterlijk en afgezien van een gek vat ook niemand het zo op. Het is dat verhaaltje van Kant die beweerde dat de kar boven op de berg alleen in zijn gedachten bestond; en van zijn leerling die daarop zei dat de meester dan maar even beneden moest blijven staan, zijn ogen dichtdoen en de kar vergeten; hij zou hem een zetje geven: kijken wat er gebeurt.

Hoe je het ook wendt of keert, professionele geschiedschrijving is aan bepaalde kaders gebonden. Het is zoals de Rotterdamse theoreti cus Van den Braembussche in Grafiet betoogt: ‘Teveel werd veronachtzaamd hoe beperkend de “feitelijkheid” en de “theoreticiteit” van het historisch onderzoek de mogelijkheden van “fictionaliteit” in de geschiedschrijving aan banden leggen.’ Zelfs als je de ‘theorie’ discutabel stelt en met de narrativisten beweert dat het vertellen van een verhaal ook een vorm van theorie is, blijft het feit; zelfs als je het ‘feit’ op losse schroeven zet en betoogt dat het op zich niets is en alleen bestaat bij monde van een weergave in woorden, blijft er een grens die de historicus niet kon overschrijden. ‘Ik kan mij tenminste niet voorstellen dat de slag bij Waterloo zo subjectief bekeken wordt, dat hij helemaal niet meer zou bestaan,’ zegt Kralt terecht. Hoe chaotisch en ingewikkeld het verleden ook is, de historiografie is een ‘gebonden kunst’ (of een verduiveld problematische wetenschap). Zo niet de literatuur. Die is vrij als een vogel. En alle mogelijke discussies ten spijt, dat voelt iedereen aan zijn klompen. Het is ook precies daarom dat Ter Braak in de discussie met Huizinga ongelijk had. De vie romancée zoals Emil Ludwig schreef, hinkt op twee gedachten. Door de biografie letterlijk te volgen bindt ze zich; door willekeurig passages in te lassen, wil ze vrij zijn. Het resultaat is een tweekoppig monster, literatuur noch geschiedschrijving, vlees noch vis.

■