Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 3]

Verhalen over de Freudiaanse vicieuze driehoek
De prozadebuten van Dorinde van Oort en Rob Schouten

Meisje voor halve nachten door Dorinde van Oort Uitgever De Arbeiderspers, 181 p., f 26,90
Gestolen goed door Rob Schouten Uitgever De Arbeiderspers, 160 p., f 29,90

Carel Peeters

In de verhalen van Dorinde van Oort wordt gevaarlijk spel met de liefde gespeeld. Emoties van niet geringe omvang worden bij hun naam genoemd, heimelijke liefdes gekoesterd, verlangens onderdrukt, liefdes openlijk bekend. Dit alles is zo gevaarlijk omdat de vrouwen in deze verhalen gemakkelijk banaal voorgesteld kunnen worden als broedend op het ei van een liefde die door hun gave voor de verkeerde man maar niet uit wil komen. Ze hebben een geschiedenis opgebouwd van halve liefdes voor halve nachten, met oudere mannen, getrouwde mannen, drukke mannen. Op een afstand bevinden zich ouders die het niet lukt niet te laten blijken dat ze in hun dochter teleurgesteld zijn, wat ze tonen in een meewarige irritatie. Over zulke vrouwen en hun liefdes wil men over het algemeen niet zo graag lezen. De hardnekkige, ingewikkelde of idealiserende liefdes in deze verhalen zijn echter levendige hoofdstukken uit de geschiedenis van de Freudiaanse driehoeksverhouding, in een van de verhalen ‘de vicieuze driehoek’ genoemd.

Vanaf het eerste verhaal wordt letterlijk de toon daarvoor gezet: ‘Da capo’ (een term uit de muziek die wil zeggen ‘van het begin af herhalen’) slaat niet alleen op de ‘gelukkige herinneringen’ die Elize aan haar geliefde oom Dolf heeft, het slaat ook op het herhalen van de Freudiaanse ‘vicieuze driehoek’. Het eeuwigdurende, altijd weer terugkerende conflict tussen een vader, een moeder en een kind, zou wetmatig en onbewust in het volwassen leven worden herhaald in een hardnekkige behoefte aan driehoeksverhoudingen. Op de eerste pagina is al door de woordkeus duidelijk dat Elizes verhouding tot haar vader slecht is: hij is ‘de gekromde zestiger aan het raam’ die iets onverstaanbaars mompelde wanneer ze gebogen over de doos met ongeordende familiefoto's op zoek is naar foto's van haar oom Dolf. In de rest van het verhaal is de vader slechts iemand die bestaat uit een rug die nergens iets mee te maken wil hebben; het verhaal zelf is een terugblik op haar vriendschap met oom Dolf. De woorden waarmee Van Oort hem introduceert zijn zo pregnant dat hij onmiddellijk verschijnt als ideale alles begrijpende oom met intrigerende verhalen uit het verre Indië en een passie voor muziek. Er is sprake van veelbelovende ‘overtochten’ wanneer het gaat om zijn bezoeken, er is sprake van ‘invasies’ wanneer die verhinderd worden door ‘witters, behangers of loodgieters’. Een zusje en broertje zijn als ‘concurrenten’ te verwaarlozen, zodat zij ‘een soort alleenrecht’ op haar oom heeft. Hoe de oom ook op de andere kinderen van het gezin gesteld is, van ‘geestverwantschap’ is zoals bij haar natuurlijk geen sprake. De permanente staat van onderdrukte opwinding die met deze sterke band tussen oom en nicht gepaard gaat, geeft het verhaal een aangenaam gespannen karakter, nog versterkt door het contrast van de wegwuivende onverschilligheid waarmee haar moeder het over ‘die Dolf’ heeft, als een curiositeit uit het verleden. Er wordt in dit verhaal (en in de andere verhalen is het niet anders) niet geïroniseerd. Van Oort kan rustig schrijven dat Elize ‘hechtte aan gelukkige herinneringen’ en dat oom en nicht elkaar van tijd tot tijd stevig kunnen knuffelen. Op dezelfde manier kan ze in het tweede verhaal schrijven dat de getrouwde geliefde van de hoofdpersoon voor haar ‘te kostbaar’ is. De hoofdpersonen in deze verhalen, zo mag men wel zeggen, houden hun gevoelens niet achter en schrikken er niet voor terug hun bewondering voor mannen uit te spreken - op de manier zoals mannen dat wel over vrouwen kunnen doen. De spanning wordt in ‘Da capo’ nog verhoogd wanneer Elize met de deductie van de belanghebbende detective het vermoeden tot zich toelaat dat er iets geweest moet zijn tussen haar oom en haar moeder.

Klassiek

Dorinde van Oort
bert nienhuis

Dorinde van Oort schept ook in het laatste verhaal ‘De eerste steen’ zo'n afstand tussen de hoofdpersoon en een oudere man dat er alle ruimte ontstaat voor onberedeneerde bewondering; de vrouwen in haar verhalen hebben de mannen niet in hun zak: het zijn voor hen bezige, zelfbewuste, aandoenlijke, onbereikbare wezens die lijken te leven in een eigen wereld waarin maar moeilijk toegang is te krijgen. In ‘De eerste steen’ is het object van liefde een leraar. Hij wordt door de jeugdige hoofdpersoon in haar geest aan alle kanten afgetast, zijn gangen worden gevolgd, hij treedt in dromen op, vermoedens omtrent hem worden gekoesterd. Ook wanneer hij ‘valt’ door een schandaal met een leerlinge blijft hij intact. De titel van het verhaal mag men in het licht van deze verhalen gerust op twee manieren lezen: als verwijzing naar de bijbelse uitdrukking ‘hij die zonder zonde is werpe de eerste steen’ (die de bittere vader van het meisje gebruikt wanneer hij de ouders van de schoolkinderen van het schandaal op de hoogte brengt), én als vroege bouwsteen voor het vermogen van de vrouwen in deze verhalen om in de ban van een man te raken.

De kwetsbare liefde van de vrouw voor een beroemde Engelse cellist in ‘Het satijnen nachthemd’ zou ironie uit kunnen lokken als Van Oort door haar zelfverzekerde manier van vertellen niet aan de goede kant van de afgrond bleef: daardoor wordt het geen verhaal over een teleurgestelde liefde voor een drukke minnaar. Het gevaar van larmoyantie weet Van Oort te ontwijken, ook in het titelverhaal dat toch een klassieke verhouding beschrijft tussen een drukbezette getrouwde journalist en een vrouw die alle tijd heeft om op zijn haastige bezoeken te zitten wachten. Dit gevaar wordt ontweken door het relaas over een vakantie met een slonzige vriendin die niet met het leven overweg kan. Dat werkt ontnuchterend omdat de vrouw zich voor een deel in de vriendin herkent, maar bij terugkomst gaat ze toch weer voor de bijl.

Verhalen die in een bundel thematisch zozeer verwant zijn, leiden de aandacht af van verhalen die op zichzelf willen staan. Daarom maakte ‘Dieper dan de hazen’ weinig indruk op mij, evenals ‘Après soleil’ en ‘Het teken van de draak’: die brengen het niet verder dan aardige, goed vertelde anekdotes. Veel sterker is dan weer ‘De bovenburen’ omdat het mededogen voor die mensen zo onontkoombaar geleidelijk ontstaat. De bovenburen van het jonge echtpaar in dit verhaal beginnen elke morgen de dag met het maken van grote herrie. Het jonge echtpaar weet niet wat dit te betekenen heeft, tot ze de bovenburen op visite vragen en de wrange achtergrond onthuld wordt. Niet zozeer voor de man van het jonge echtpaar: hij houdt zich beroepsmatig met de geschiedenis van de oorlog bezig, voor hem zijn het slechts interessante feiten die hij te horen krijgt. Wel voor de vrouw. Zij trekt het zich aan en verdraagt het niet langer daar te wonen.

Gehaaid

Meisje voor halve nachten is het soort debuut dat de behoefte aan een roman van de schrijver opwekt. Het grootste deel van deze verhalen is zo pregnant geschreven dat die er in zit, terwijl deze verhalen zelf net niet voldoende zijn voor algehele tevredenheid. Of Rob Schouten een roman in zich heeft, zou ik op grond van zijn verhalenbundel Gestolen goed niet durven zeggen. Afgezien van het titelverhaal en ‘Deuren’ heb ik mij danig verveeld bij zijn gehaaide verhalen. Schouten neemt zichzelf niet serieus genoeg en zorgt er wijselijk voor dat zijn toon debunkend is, zodat hem niet verweten kan worden dat hij zichzelf te serieus neemt. Zijn verhalen hebben hun verontschuldiging in zich: ‘Bepaling van gesteldheid’ gaat over de dronken gesteldheid van een jarige dertiger zodat de meligheid van het verhaal geëxcuseerd wordt. ‘Rome-Spa’ gaat over een vakantie naar Italië waarin de hoofdpersoon zijn onlustgevoelens afreageert op zijn vriendin en daarbij zo satanisch te werk gaat dat de lezer onaangenaam tot medeplichtige wordt gemaakt. Hij wordt verondersteld iets bijzonders te zien in het etterige humeur van de schrijver. Het toppunt van ingecalculeerde verontschuldiging is het verhaal over een fanatieke en lege passie voor de genealogie, ‘Leeg kwartier’. ‘Ik had mijzelf nooit afgevraagd waarom ik eigenlijk in stambomen geïnteresseerd was,’ bekent de schrijver, en dat is precies wat de lezer vermoedt. Natuurlijk is Schouten niet op zijn achterhoofd gevallen en geeft hij wel een halfslachtige suggestie in welke richting er gedacht moet worden: ‘Het fanatisme, de onvoorwaardelijke verslingerdheid aan mijn genealogische opdracht, had zeker iets weg van het vuur waarmee mijn vader vanaf de kansel de erfenis van de schepping probeerde veilig te stellen.’ Dat zal wel, maar dat fanatisme gaat een eigen leven leiden en met die lege passie heeft de lezer bovenal te maken. Schouten is eenvoudig te intelligent voor het schrijven van verhalen; hij gaat er met zijn sceptische, zelfkritische en virtuoze achterwerk middenin zitten en veronderstelt dat we het niet zien of wel zullen waarderen dat hij het zicht op zijn eigen motieven ontneemt. De hoofdpersonen in zijn verhalen doen alles uitsluitend als een reactie, nooit als een zelfgekozen actie. Het is alles reactie en compensatie: stelen, ruziemaken, stambomen maken, inwoning, verhalen bedenken. Wanneer Schouten niet al te zeer tussenbeide komt begint het verhaal onmiddellijk zelf te leven, zoals in ‘Deuren’. De vijftienjarige hoofdpersoon moet daarin van zijn ouders met godsdienstige blaadjes langs de deur, terwijl hij er niks mee te maken wil hebben. Schouten houdt de tweestrijd in de borst van de jongen goed in de gaten; de schaamte die van de jongen afstraalt hangt tussen de regels. Schouten geeft in het laatste verhaal een staaltje van zijn virtuositeit door een klassiek Russisch verhaal te schrijven over een prille schrijver die in afwachting is van bericht omtrent het al of niet uitgeven van zijn werk. Gogol, Poesjkin, Dostojevski worden bestolen en het is echt alsof je een Peterburgse vertelling leest. Tegen het einde weet Schouten het zo te draaien dat het verhaal zichzelf opeet in de kamer van een uitgever. Dat hebben de meeste van de verhalen in Gestolen goed inmiddels al eerder gedaan door het enigszins balorige zelfbewustzijn van de schrijver, met als virtuoos dieptepunt het verhaal over de writer in residence in Amerika (‘Roommates’) die geen ‘nee’ kan zeggen en zich aldus in half ongewenste, half gewenste situaties manoeuvreert. Deze overbewuste halfslachtigheid is wel thematisch kenmerkend voor de hoofdpersonen in deze verhalen, maar half is half en niet heel.