Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 3]

Richard Minne
Vervolg van pagina 1

slacht moet een ‘vruchtbare zonde’ zijn bedreven door een Vlaams meisje en een Spanjaard: volgens Minne was dat keizer Karel persoonlijk. Op dat metterjaren sterk verdunde druppeltje Spaans bloed liet hij zich graag voorstaan: hij voelde zich een hidalgo, zij het een gedisciplineerde en verburgerlijkte. Dat moet een goed gevoel zijn geweest voor iemand die in werkelijkheid moest leven met een waan van nietswaardigheid. Hij was een zwak kind, dat vaak ziek was, en hij was klein van stuk, hij moest met een enigszins gebogen rug door het leven. Zijn geringe gestalte, zo zegt men, gaf Minne het besef dat hij zich op tegendraadse manier door het leven moest vechten. Ergens in zijn werk figureert een personage met de naam Tegendraad, ergens anders raadde hij zijn kunstbroeders aan met vitriool te schrijven, in plaats van met inkt, - maar ook, tegelijkertijd, leek het hem te spijten dat mensen die hem niet kenden hem ‘een ijzerbijter en een onbeleefderik’ vonden. Minne was verlegen, alsof er binnen in hem precies zo'n kleine en gebogen kaboutergestalte woonde als hij waarnam wanneer hij zichzelf gespiegeld in een etalageruit zag lopen. Hij zweeg verbeten, alleen met zijn naasten communicerend als dit echt niet kon worden vermeden: - deze communicatie bestond uit alleen voor ingewijden begrijpelijk gegrom. Minne als hidalgo bestond alleen op papier, en dan nog was het er meer een met een hinkend paard en met geknakte veren op zijn hoed. Prosper de Smet, een collega van Minne bij het dagblad Vooruit, waaraan Minne sedert 1930 als redacteur was verbonden, leverde deze karakteristiek van ‘de zwijgende dichter’:

‘De kleine man naast mij boog zich over het lood, sprak geen woord buiten het allernoodzakelijkste, bromde “heu's” en “ho's”, joeg steeds weer de brand in onmogelijk kleine sigaretteneindjes, dankte zeer beleefd met “merci, merci” als ik hem iets bezorgde, of bromde afwerend “wawawa” als ik iets voorstelde dat te ingewikkeld leek. 't Was al goed wat men deed voor hem, als 't maar gedaan was. Dan ging hij weer: een grom, een rokershoest, heu, ho, merci, zijn bruine sigaretteneindjes, zijn stofjas breed uitwaaiend achter hem als hij stapte met de ene hand in de zak, de andere elegant zwaaiend, met een vinnige zwarte blik, zijn zwart hoofd rechtop: jarenlang was dit voor mij de dichter Richard Minne.’

In zijn atheneumjaren in Gent kreeg Minne les van de socialistische dichter René de Clercq: - deze zou een paar jaar later wegens activisme in zijn vaderland ter dood worden veroordeeld en naar Nederland uitwijken. Hij heeft een grote invloed op zijn leerling uitgeoefend, zowel op letterkundig als maatschappelijk gebied: Minnes jeugdverzen zijn echo's van het felle socialistenpathos van De Clercq, zijn eigen toon zou hij pas later vinden.

Voor zover Minne hetzij in poëzie, hetzij in proza ‘fel’ zou blijven schrijven, zou hij dat doen op de ironische en laconieke manier van een hidalgo in jaeger ondergoed, die van de antiheld. Dat is de toon waar men in Nederland zo dol op is, identiek aan die van de personages van Theo Thijssen, Nescio en Elsschot: - allemaal figuren die rondlopen met hoge idealen in hun bol maar die, net als Minne zelf, in het ‘eeuwig verbeiden’ van de realisatie van hun dromen, in melancholie ten onder gaan.

Het is dan ook verbazend waarom Minne in Nederland niet al lang is ontdekt als de wat boerse broer van Willem Elsschot, lang niet zo geolied schrijvend als Elsschot in zijn beste werk, maar wel met dezelfde hoon. Of als de Vlaamse neef van Nescio, lang niet zo'n meester in het ‘understatement’ als Nescio, maar aangedreven door dezelfde verkropte emotie. Minne is ook met Carmiggelt te vergelijken: al was hij lang niet zo virtuoos als Carmiggelt, hij beschreef het menselijke gewriemel en de kleine decors waartussen dit zich voltrekt op dezelfde wijze, met hetzelfde mededogen. Minne was in Vlaanderen een van de eerste beoefenaars van ‘het cursiefje’ en als hij de geest had was hij er een meester in. Zijn dagelijkse hoekje in Vooruit heette ‘In 20 lijnen’ (voor ‘lijnen’ leze de Hollander ‘regels’). Uit deze lijnen is twee keer een bundeltje samengesteld, de tweede keer bij Van Oorschot, 1955: ‘Zijnde in- en uitvallen op en over literatuur, moraal, echtbreuk, broederschap, dressuur, gewetensoprispingen en verdere problemen des dagelijksen levens. Alles in anti-manchettestijl.’

Een hidalgo zonder manchetten. Zo ook werd hij als socialist al snel een wereldverbeteraar zonder geloof - het door René de Clercq in hem aangeblazen socialistische vuur werd door allerlei ontgoochelingen uitgetrapt. Het had tot gevolg dat Minne uitgroeide tot een échte dichter. Hij wierp de epigonenjas van zich af en liet de ronkerigheid, die zo eigen is aan rooie strijdpoëzie, in zichzelf verstillen. In zijn dichterschap werd hij de tegendraadse vrijschutter, die op zijn beurt een stoet van navolgers zou krijgen. Die poëzie van Minne was een mengsel van gemoedelijk sarcasme, speelsheid, fantasie en laat waar waaien, alles doortrokken van onchagrijnige droefgeestigheid en in het teken van het besef dat het leven maar het leven is, dat wil zeggen: het stelt weinig voor, maar het is ook niet niks. Ook was die poëzie eenvoudig en direct. Misschien is Minne de uitvinder van het parlando-gedicht in de Nederlandstalige literatuur? Als hij er niet de uitvinder van is, dan komt hem de eer toe de eerste te zijn geweest, zeker in Vlaanderen, die het met zulke overrompelende zwier tot bloei heeft gebracht. Jan Greshoffs ‘praatpoëzie’ is direct geënt op die van Minne. E. du Perron, niet zeer gecharmeerd van Minnes proza, vertoont in zijn parlando-poëzie herkenbare trekken van Minne.

Richard Minne

Dichter-boer

Richard Minne behoorde tot ‘die van 't Fonteintje’. Dat was een Vlaams tijdschrift (1921-1924) onder redactie van Raymond Herreman, Karel Leroux, Richard Minne en Maurice Roelants: al dan niet terecht vergeten namen, behalve die van Minne. (Voor Raymond Herreman zou nog eens een lansje zijn te breken.) 't Fonteintje kantte zich tegen het expressionisme van het tijdschrift Ruimte en deed dat met nadrukkelijke bedaardheid. August Vermeylen over de ‘Fonteiniers’: ‘Ze hebben alle soort van pathos afgewezen, nemen geen houdingen aan, doen niet gewichtig. Soms neuriën ze zo maar wat, uit vrees het gevoel te onderstrepen.’ In dit Fonteintje publiceerde Minne het grootste deel van de gedichten die in In den zoeten inval terecht zouden komen - verder zei het tijdschrift hem niet zo veel, later omschreef hij het als ‘een stroelend spuitje’. Zijn drie Fonteinvrienden zouden zijn hele verdere leven van groot belang blijven: dat Minne na zijn poëtische debuut is blijven schrijven en publiceren, zij het rustig aan en met mondjesmaat, is aan hen te danken.

Worstelend met zijn gezondheid viel het Minne moeilijk om aan de kost te komen. Na een paar baantjes, onder meer als ambtenaar bij het ministerie van Justitie in Brussel, waar de prozaschrijver F.V. Toussaint van Boelaere zijn directeur was en de dichter Jan van Nijlen zijn directe chef, kreeg hij in 1922 een zenuwaandoening, gevolgd door langdurige depressies. Op doktersadvies vestigde hij zich op het platteland en werd er boer. Pluimvee. Een koe (genaamd Tobbie). Een geit (genaamd Belle). Een akkertje aardappelen. Hij las Candide, hij schreef ‘Hoveniersgedichten’. Dit is er een:

Tobbie en ik we passen saam.
En dit zij het epithalaam.

Tobbie, zij, herkauwt de blaren.
En ik, ik herkauw de jaren.

En daar is de uitkomst die ons bindt:
Van Tobbie komt melk, van mij komt wind.

Dit is er nog een:

Ik denk aan Tchekof
waar ik loof trek of
Tobbie melk. Altijd.
Weemoedigheid.

Als dichter-boer hoefde men hem in geen enkel opzicht te vergelijken met Vergilius. ‘Dat was een rijke mijnheer. Ik een kleine boer. Ik heb gezaaid, gewied, gemaaid, en 's avonds zit ik met mijn voeten op de stoof. Ik ook heb de bijtjes horen gonzen en met mijn luie leden in het gras gelegen. Maar onder de mirte heb ik niet gewandeld en mijn knechten dragen mij niet door de wijnbergen.’

Minne leed armoe en het boerenbedrijf matte hem af. Wie opmerkte dat hij nu tijd genoeg had om te schrijven en mooie dingen te maken, kreeg als antwoord dat zijn gemengde bedrijfje al zijn tijd opslorpte en: ‘Ik maak aardappelen.’ Iemand schreef hem: ‘Zoek aardappels, en gij zult verzen vinden.’ Minne antwoordde: ‘Ik zoek aardappels, ik vind aardappels.’ In een brief aan een van zijn Fontein-vrienden: ‘Vandaag sulfaat gestrooid op mijn aardappels onder 't roken van een geparfumeerde sigaret.’

Wat hij schreef om niet ‘écht’ te hoeven schrijven, waren brieven: - hij richtte er vele aan Herreman en Roelants. Waarschijnlijk waren dat prachtige epistels - speels-droefgeestig, opstandig en gelaten, op papier gezet uit de eenzaamheid van zijn plattelandsisolement. Uit Minnes brieven, die bijna allemaal handelen over het feit dat hij wegens drukte of lamlendigheid niet in staat was om te schrijven, komt paradoxalerwijs een spontaan opwellende schrijfdrift tot uiting. Zijn brieven gingen, zoals het hoort, over alles en nog wat tegelijkertijd en door elkaar heen, de aardappelteelt gekoppeld aan zijn ideeën over muziek (‘Debussy, Ravel, Richard Strauss, enz., enz., daar geef ik geen broeksknoop voor’), het goedgelukte kalf van Tobbie in verband gebracht met verliefdheid, de schilderkunst van Permeke, zijn liefde voor de grote literaire Russen maar zijn afkeer van Dostojevski, geldgebrek, ergernissen. Om niet ‘écht’ te hoeven schrijven verschool hij zich achter het advies van de dokter, absoluut af te zien van iedere geestesarbeid (‘'t Is overigens wonderlijk hoe gemakkelijk men zich daarin schikt!’). Intussen lardeerde hij zijn missives met rijmregels en aforismen: ‘Wilt ge gezond en lustig leven: Herlees nooit wat ge vroeger hebt geschreven’; ‘Schrijven zonder hoop is schrijven voor de duivel’; ‘Een Remington is nog geen Pegasus’. In veel van zijn brieven vervlocht hij gedichten:

Ik lees Gogol. Hij is groot.
Hij spreekt van liefde en dood,
en dat de mensen klein zijn
en voor elkaar venijn zijn
en dat, trots alles, dit leven
nog hoog staat aangeschreven.

In zijn brieven schreef hij ook zijn leeservaringen en -avonturen: ‘Multatuli is een straalpunt waaruit talrijke wegen vertrekken. Zijn stijl kan niet genoeg uitgepluisd worden. Hij is de enige Vlaming of Hollander die gedegageerd is en zo fantastisch vrij met zijn onderwerp kan omspringen.’

Aan Herreman en Roelants is het te danken dat uit Minnes brieven een fragmentenbloemlezing werd samengesteld, opgenomen in het boek Wolfijzers en schietgeweren, dat in 1942 verscheen ter gelegenheid van Minnes vijftigste verjaardag. De dichter Minne kreeg er in 1946 de driejaarlijkse Staatsprijs voor proza voor.

Achteraf bezien is het alleen jammer dat de samenstellers zijn brieven zo rigoureus hebben verknipt: - een wat preutsige gang van zaken ‘teneinde zo weinig mogelijk levende personen in het gedrang te brengen’. De excerpten werden gerangschikt in rubrieken en bevatten veel geestigs en verheffends, maar hoe de brieven van Minne er in werkelijkheid hebben uitgezien kan men uit al deze afzonderlijke tekstsnippers niet opmaken. Nu al die toen nog levende personen toch al dood zijn, valt misschien een uitgave van Minnes originele brieven te bepleiten: - wat mag die grommerige hidalgo zoal over zijn tijdgenoten te melden hebben gehad? Moet hij niet worden bijgezet, ergens tussen Willem Walraven en Jan Hanlo, in het rijtje Grote Briefschrijvers?

‘Vanmorgen is hier reeds een klas jonge meisjes gepasseerd, blootshoofd, naakte armen, losse stap, glinsterende kijkers, zoals men ze in de stad nooit aantreft. Mijn dag is naar de knoppen van schoonheid’ (brief 1 mei 1930).

‘Ik zag langs de baan twee auto's die koersten. De eerste was gepiloteerd door een schone, lachende poeze en de tweede was een doodwagen. De kist en de bloemen lagen te dansen dat 't een plezier was’ (brief 3 maart 1928).

Geen hoofdletters

Waarom zijn zijn vrienden er toch zo op blijven aandringen dat hij ‘versekes’ schreef, in plaats van zulke sprankelende brieven en terwijl die brieven toch al vol verzen stonden? Of dat hij in plaats van de brieven, die hij voor zijn plezier uit zijn mouw liet vallen, verhalen en nog ander ‘officieel proza’ zou produceren? ‘Zet mijn hoofd tussen de duimschroef en gij duwt er geen rijm uit,’ schreef hij. Ergens anders: ‘Een merel op een bloesemde twijg zegt me meer dan een psychologisch imbroglio.’ Weer ergens anders: ‘Ik denk niet dat ik nog ooit gedichten zal schrijven. Ik ben uitgepoezijd. Poëzie, veel meer dan proza, duldt niet dat men misbruik van haar maakt. Slechte poëzie is slechter dan slecht proza, dat is al wat ik weet.’

Op aandringen van zijn vrienden begon Minne aan een autobiografisch getint verhalenfeuilleton, Heineke Vos en zijn biograaf: afleveringen daarvan verschenen in Forum, waarvan Maurice Roelants redacteur was. Om het zo vriendelijk mogelijk te formuleren: deze verhaaltjes, in 1933 in boekvorm verschenen, missen de kwaliteit van zijn poëzie. Menno ter Braak in een brief aan E. du Perron: dat hij Minnes bijdragen ‘op goede fragmenten na’, ‘vervelend (vond) van gewilde originaliteitsvisscherij’. E. du Perron associeerde de schrijfwijze van Heineke Vos met ‘bijna clowneske rompverwringingen’. Raymond Herreman haalde Minne ertoe over, samen met hem een bij voorbaat voor publikatie bestemde briefwisseling te voeren. Het resultaat daarvan verscheen in Album 1944: een bundeltje opnieuw uit excerpten bestaande teksten met het karakter van slappe thee. Die van Herreman: oubollig, die van Minne: krampachtig. Zodra Minne besefte dat wat hij schreef voor de drukpers was bestemd en daarna door duizenden kon worden gelezen, verkrampte zijn hand, verloor

Vervolg op pagina 4