Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 3]

De kunst van de herhaling

Carel Peeters

De fuga is een muziekvorm die voor de Nederlandse literatuur steeds belangrijker wordt. Het is een ‘contrapuntische muziekvorm’ waarin een van de partijen het hoofdthema aangeeft, waarna de andere, elk op zijn beurt een, twee of meer maten later, het thema voortzet en daarbij in alles de voorgaande stem zoveel mogelijk tracht te volgen en na te bootsen, aldus de min of meer officiële omschrijving. Toen Harry Mulisch in de zomer van 1949 de paradox van de octaviteit (iets is hetzelfde en niet hetzelfde) ontdekte door toevallig twee pianotoetsen aan te slaan (een ondertoon en een boventoon) had hij daarmee het ‘hoofdthema’ van zijn werk gevonden.

Zijn daarop volgende romans waren er, zo heeft hij zelf in De compositie van de wereld uiteengezet, de uitwerking van: ‘Alles was eigenlijk al gebeurd, alleen moest het nog gedaan worden.’ Het lijkt erop dat Mulisch met het werk dat hij na De compositie heeft geschreven (De aanslag, De hoogste tijd, De pupil, De elementen) nog duidelijker met de uitwerking van dit hoofdthema bezig is. Het zijn virtuoze variaties op een thema dat, wanneer ik het in mijn eigen woorden zou moeten omschrijven, inhoudt dat in de wereld of de geschiedenis bepaalde mythen of voorvallen zweven die zich steeds weer voordoen. De door Mulisch in zijn romans beschreven schijnbaar dagelijkse gebeurtenissen hebben altijd een betekenisvolle achtergrond die ze opneemt in de historische of mythische geschiedenis van de mensheid. Dat de hoofdpersoon van de novelle Voorval een ingenieur is die zandlopers verzamelt, is op het eerste gezicht heel gewoon, maar dan blijkt dat een zandloper de vorm heeft van een acht, ‘het enige cijfer, waarvan de lijn in zichzelf terugkeert’. bovendien een cijfer dat in het werk van Mulisch een prominente plaats heeft. (Niet voor niets formuleert hij het ‘principium contradictionis’ in De compositie pas expliciet in nummer acht van de logische formuleringen: ‘Het is mogelijk, dat een uitspraak en zijn ontkenning beide waar zijn.’)

Dat Voorval als ondertitel ‘Variaties op een thema’ heeft, duidt er al op dat Mulisch op voor hem vertrouwd terrein is. Een ingenieur die onlangs door zijn vrouw is verlaten waarmee hij tientallen jaren heeft samengewoond, valt van de vijfenvijftigste verdieping van een in aanbouw zijnde wolkenkrabber. Mulisch goochelt met de wetten van de zwaartekracht (tijdens zijn val zou de ingenieur bijvoorbeeld niet onderhevig zijn aan de zwaartekracht) en houdt zich bezig met wat de ingenieur tijdens zijn val denkt en zich herinnert. De titel van de novelle moet ook gelezen worden als: wat zich voor de val afspeelt, namelijk dat in de geschiedenis het principe van de acht werkzaam is, zodat de val van de ingenieur in zijn persoonlijke leven uiteindelijk wordt omgebogen in een weer opgaande lijn: hij herstelt zich. Iets over de helft van de novelle laat Mulisch de ingenieur diep in de nacht wakker worden (terwijl Bachs Die Kunst der Fuge nog op de pick-up ligt): ‘Het gebeurde op een onaangename manier - alsof zijn hoofd met geweld door een zoldering omhoog werd gedrukt.’ Hij stapt uit bed en begint zijn huis een ander aanzien te geven. De val van de wolkenkrabber wordt gebroken door een plotselinge windvlaag die hem op de negenenveertigste verdieping doet belanden. Was het een droom? Daarover is geen uitsluitsel te geven, want op de grens van droom en werkelijkheid speelt zich het verhaal af, en nergens anders. Het speelt zich zowel in ‘de metafysische contreien’ af als in de werkelijkheid van alledag, die twee versterken elkaar. De ingenieur is zich er vaag van bewust dat hij aan een kosmische wet onderhevig is, maar daar kan hij moeilijk met zijn collega's over praten, die zouden hem voor overspannen houden. Mulisch weeft deze verschillende werelden met schijnbare argeloosheid door elkaar, geroutineerd in het aanbrengen van niveaus. lagen en dubbele bodems die, paradox, ook tot de oppervlakte willen behoren.

Het boekenweekgeschenk en andere novellen

Hugo Claus, tekening Dirk Wiarda

Obsessieve gedachtenwereld

Het is jammer dat Jeroen Brouwers dit voorjaar geen novelle heeft geschreven, want het zou een aanleiding kunnen zijn om nog eens te laten zien hoe verwant zijn thematiek is met Mulisch, hoe anders hij ook schrijft. De acht van Mulisch is bij Brouwers een liggende acht, die onder meer de paradox van het tegelijk optreden van leven en dood, schuld en beschuldiging, wroeging en worging verbeeldt (zoals Jaap Goedegebuure in zijn boek over Brouwers, Tegendraadse schoonheid, laat zien). Bij Brouwers treedt ook het principe van herhaling en doorwerking, van de fuga, op.

Bij Hugo Claus is het optreden van mythologische thema's en figuren zo overheersend dat Sibylle Ghyselen in De zwaardvis onmiddellijk associaties oproept met de vruchtbaarheidsgodin Cybele die haar priesters tot castratie aanzette. Die associatie is alleszins gerechtvaardigd, maar moet niet de aandacht afleiden van de manier waarop Claus in deze novelle te werk gaat om er een variatie in aan te brengen. Dat gebeurt vooral door wat men Claus' ‘registers’ kan noemen. Hoewel er een verteller is, wendt hij terloops verschillende soorten taal aan, van de gedachten wereld van een achtjarige, een commissaris van politie, een vrouw van begin dertig, een hoofd van een lagere school met artistieke ambities, tot een dronken, aan lager wal geraakte veearts. In deze hoofden bevindt Claus zich en dat zorgt voor gevarieerde gezichtspunten, want allemaal hebben ze een obsessieve gedachtenwereld die het verhaal beinvloedt, geconcentreerd rond Sibylle Ghyselen. We weten vrij snel dat er iets ‘verschrikkelijks’ is gebeurd, maar wat wordt pas aan het slot duidelijk. Ondertussen zijn alle mannen enigszins verdacht, want Sibylle is acht maanden geleden door haar succesrijke man verlaten en woont alleen met haar zoontje Maarten op hun ‘landgoed’, door sommigen een verbouwde boerderij genoemd. Voor de klusjes is er Richard, de impotente veearts die door abortusschandalen zijn beroep niet meer uit kan oefenen en aan de drank is. Sibylle houdt hem de hand boven het hoofd. Sibylles moeder is de vitterige oermoeder, de schrik van alle mannen. Het hoofd van de school heeft voor het Cultuurweekend van het dorp een declamatorium geschreven met de titel Cybele, een duidelijke verwijzing naar degene die hem daartoe heeft geïnspireerd.

Claus kan met minieme en heel gewone dialogen (waarvan je het belang voor het verhaal makkelijk over het hoofd ziet) laten merken wat hij met het verhaal wil. Op de eerste pagina staat al dat Sibylles ex-echtgenoot ‘weer dacht dat zij hem uitlachte’. Het is de eerste aanwijzing dat vrouwen in De zwaardvis een bepaalde plaats hebben: ze zijn er allemaal op uit om mannen te bemoederen zodat ze symbolisch gecastreerd worden. Wat er precies tussen Sibylle en haar man is voorgevallen komen we niet te weten, behalve dat ze hem eens in dronken toestand (wat zelden voorkwam) in vrouwenkleren heeft gestoken - wat de deur voor hem kennelijk dichtdeed. Haar achtjarige zoontje Maarten wordt weliswaar ongodsdienstig opgevoed, maar is door een film op de televisie en door een oude juffrouw op school ‘in Jezus’ (hij speelt voor ‘oude man’ zegt zijn moeder). Dat stelt Claus in staat om in een mengsel van volwassen- en kindertaal over hem te vertellen: ‘Maar Maarten mag de dorpskerk niet binnen om dat biechthokje van nabij te bestuderen... omdat zijn vader, zijn voorlopige aardse vader... een vrije denker is geweest, hetgeen Mama ook aan het vrije denken heeft gezet en dat is afschuwelijk en verschrikkelijk jammer want dat betekent dat die denkers in niets, maar dan ook helemaal niets geloven, dus is het niet te verwonderen dat Jezus er geen twee keer over nadenkt en hen na hun dood regelrecht naar de hel stuurt waar zij dag in dag uit, nacht in nacht uit zullen verbranden, een onafgebroken derdegraadsverbranding in de helse zon onder de korst van de aarde.’

Maar Maarten is een man en heeft oerdegelijke mannenfantasieën: zijn oma die hem voortdurend iets in de weg wil leggen, bestrijdt hij in zijn verbeelding door als een zwaardvis (te zien op de wandplaat in zijn klas) ‘dwars door haar gebloemde jurk (te) snijden’. Hij identificeert zich met Jezus die de berg ‘Goliath’ op moet met zijn kruis; hij gooit suiker in de benzinetank van de auto als zijn moeder niet wil vertellen waar ze naar toe gaat. Hij heeft prachtig lang haar, wat hem een betekenisvolle vergelijking oplevert met Absalom, een van de dissidente zonen van David.

Door vele kleine aanwijzingen laat Claus merken dat zijn verhaal even ‘diep’ is als het declamatorium van meester Willy Goossens over Cybele. Wanneer Sibylle het tegenover Goossens heeft over zijn schrijf‘hobby’ voelt hij zich gekwetst: hij voelt het als een typisch vrouwelijke manier om de ambities van mannen te kleineren: ‘Een hobby!... Waarom relativeren zij toch altijd zo meedogenloos onze passies, zij, de godinnen als Cybele, de vrouwen als Liliane?’ De zwaardvis herinnert door deze thematiek onvermijdelijk aan De verwondering, maar dat is dan ook alles omdat deze novelle verder geheel op zichzelf staat - het is wederom een volwaardig Boekenweekgeschenk en geen tussendoortje van een groot schrijver.

Tijdeloze melancholie

Ook Remco Campert blijft met Zachtjes neerkomen dicht bij zijn innigste preoccupaties. De foto van Yves Klein van een man die met groot enthousiasme als een vogel van een huis duikt zou op het omslag van Mulisch' novelle niet hebben misstaan. De ingenieur van Mulisch valt echter van een moderne wolkenkrabber, terwijl de ‘val’ bij Campert een tijdeloze melancholie is en niet zo letterlijk moet worden opgevat. De bijna zestigjarige dichter Onno Mulder in zijn verhaal is ook al door zijn vrouw verlaten en heeft de talloze cafés in zijn stad als vluchthavens genomen om daar grotendeels tevergeefs te broeden op zijn lange gedicht over zijn vriend de filmer die aan een hersentumor lijdt. Zacht neerkomen doet hij maar zelden, want hij vindt zichzelf nogal eens in het portiek van zijn huis na zijn nachtelijke kroegentocht. ‘Zacht neerkomen’ doet hij slechts op enkele plaatsen, een bepaalde straat, een landschap dat hem onbewust terugvoert naar zijn jeugd: ‘Het waren vrijplaatsen die hem kortstondig verlosten van de angsten en schuldgevoelens die hem kwelden.’ Hij is uiterst kieskeurig in het verlenen van de kwalificatie ‘plek om zachtjes neer te komen’, niet Père Lachaise bijvoorbeeld, maar wel het kerkhof van Montmartre in Parijs.

Het moet iets zijn als het mos van zijn gedachten, opgedaan in zijn jeugd toen hij aan de rand van een bos woonde. Campert maakt de herhaling van een thema net als zijn generatiegenoten Mulisch en Claus tot een kunst; hij kan zulke verhalen (waarin Somberman niet tot actie overgaat) blijven schrijven omdat het zijn muziekje is.

Met zijn prachtige autobiografische essay Het witte schoolbord heeft K. Schippers het definitieve verhaal geschreven van zijn fascinatie voor ‘de weeffout in ieder voorval’. Hij begint bij de herinneringen van zijn moeder aan het licht en de schaduwen in het interieur van het sombere huis van een oom en tante. Vandaar komt hij via de schouwburg bij de bioscopen die na de oorlog een inhaalactie ondernamen. Schippers doet daarin als achtjarige zijn eerste definitieve indrukken op over de aard van de werkelijkheid die helemaal niet lijkt op wat hij dagelijks om zich heen ziet. Tijdens een schoolvoorstelling moeten kinderen beroemde schilderijen verbeelden, maar als hij de betovering die daarvan uitgaat op zijn werkelijkheid wil toepassen lukt het niet. Films onderwijzen hem iets: ‘Niet alleen Garbo, tientallen filmsterren onderwezen mij in de Oogopslag, in Lopen, Zitten, Staan, in Roken, Kijken, Glimlachen, in Luisteren, Zwijgen, Slapen, in Wachten, Drinken, Eten, alsof dat volkomen nieuwe vakken waren.’ In zijn zoektocht naar de weeffout stuit hij op een dag op de films van Jacques Tati. Dat was een Jour de fête die van alle dagen zondagen maakte.

■

VOORVAL
door Harry Mulisch
Uitgever De Bijenkorf, 52 p., f 4,95
Alleen verkrijgbaar bij De Bijenkorf
DE ZWAARDVIS
door Hugo Claus
Uitgever CPNB/De Bezige Bij, 95 p.
Boekenweekgeschenk bij besteding van f 19,50
aan Nederlandse boeken
ZACHTJES NEERKOMEN
door Remco Campert
Uitgever Vroom & Dreesmann, 63 p., f 3,95
Alleen verkrijgbaar bij Vroom & Dreesmann
HET WITTE SCHOOLBORD
door K. Schippers
Uitgever CPNB/Querido, 56 p., f 4,95