Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 9]

Aan niets of niemand loyaal
Dagboek van een collaborerende koloniaal

In deze halve gevangenis Dagboek van mr. dr. L.F. Jansen, Batavia/Djakarta 1942-1945 bewerkt en geannoteerd door dr. G.J. Knaap Uitgever Van Wijnen, Franeker, 447 p., f 42,50

Tessel Pollmann

Mr. dr. Leo Jansen was een koloniaal van het zuiverste water en toch verried hij de Nederlandse zaak in Indië. Hij werkte voor de Japanners tijdens de oorlog (1941-1945) als redacteur van de Djakarta Overseas Broadcasting Service, een Japanse radio-omroep die in het Engels propaganda-uitzendingen verzorgde bestemd voor Australië. De Japanners hadden mensen zoals hij, die zowel Engels als Japans kenden, broodnodig. Hij werd voor zijn diensten dan ook beloond; hij moest weliswaar in het Billiton-kamp voor Europese geïnterneerden wonen, maar hij kreeg redelijke huisvesting, redelijk eten en tot 1944 de vrijheid twee keer per week de stad in te gaan. De stad, dat was Jakarta, toen nog Batavia. Hij kon er in de stad een vriendin op na houden, eten in restaurants en praten met hooggeplaatste Indonesiërs. Hij was niet de enige die zo leefde. Een van zijn collega's was J.H. Ritman, een journalist die tot lang na de oorlog ook in Nederland een zekere populariteit had. Weinigen wisten van zijn belast verleden. Hij schreef in de loop der jaren zijn herinneringen aan Indië op in stukjes voor het blad Tong Tong, later Moesson, en hij verborg daarin dat hij niet zomaar een geïnterneerde was geweest, maar een zeer geprivilegieerde. Maar waren hij, Jansen en andere Europeanen die collaboreerden daarmee op dezelfde wijze fout als een Nederlander in Nederland die meewerkte aan Duitse propaganda, fout was? Dat is een moeilijke vraag. Want de normen voor wat goed en fout was in de oorlog zijn voor Nederland en Indië niet zonder meer gelijk te stellen. Wie collaboratie met de Japanners weigerde, werd bedreigd met marteling en executie. Dat was in Nederland niet zo. Een tweede verzachtende omstandigheid is dat er in Indië geen enkele mogelijkheid was zich aan de Japanse dwang te onttrekken: een blanke kon tussen de donkere Indonesiërs niet onopvallend onderduiken. Hij kon geen steun vragen van blanke vrienden, want die zaten in het kamp. Bruine vrienden had een blanke zelden, dus ook van Indonesische kant was geen steun te verwachten. Vluchten over zee was een praktische onmogelijkheid.

Al die verzachtende omstandigheden nemen niet weg dat Jansen en een handvol anderen die allen in Jansens dagboek zijn genoemd politiek gevoelig pro-Japans werk deden. Zelf was Jansen overigens de eerste die besefte dat het allerminst fraai was en hij wijdt in zijn dagboek menige passage aan schuld en schuldgevoel. Bang voor een Indische bijltjesdag was hij dan ook, en het is niet zijn verdienste dat die uitbleef. De vijandelijkheden tussen Nederland en het revolutionaire Indonesië na de oorlog zijn daar debet aan; iedere Nederlander die redelijk kon lezen en schrijven was toen welkom bij de Regeringsvoorlichtingsdienst in Batavia, en zo treffen we Ritman kort na de Japanse capitulatie alweer aan als hoofd van die dienst. Jansen was toen al dood; hij stierf twee dagen na de Japanse nederlaag aan ontberingen die hij tenslotte toch nog in een Japanse gevangenis aan het einde van de oorlog had ondergaan. Met de Japanse nederlaag in aantocht en vertwijfeld over wat hem te wachten stond had hij gepoogd contact te maken met Hadji Agoes Salim, een vooraanstaand nationalist met wie hij wilde samenwerken. Hij hoopte dat Hadji Agoes Salims anti-Japanse gezindheid hem na de oorlog een alibi zou verschaffen; zijn oorlogswerkzaamheden zouden dan kunnen doorgaan voor een maskerade ten behoeve van subtiele sabotageactiviteiten tegen de Japanners. Het plan was slecht opgezet. Hadji Agoes Salim werkte bovendien bij de ontmaskering ervan met de Japanners mee, en dat betekende voor Jansen het einde van zijn vrijheid en zijn gezondheid.

Intellectuele elite

Was Leo Jansen en waren de denkbeelden die hij neerlegde in zijn dagboek representatief voor de gewone koloniaal? In zekere zin niet. Jansen was een erudiete, belezen man, en ging om met de kleine intellectuele elite van Indië. Hij hoorde tot de top: hij was waarnemend secretaris van de Raad van Indië, het invloedrijke adviescollege van de gouverneur-generaal. Van afkomst was hij een Brabantse katholiek; al jong onkerkelijk geworden doorliep hij de stadia van anarchistische en communistische bevliegingen die net als bij zovele politiek stuurloze katholieke intellectuelen eindigde met antikapitalistische, antidemocratische denkbeelden waarin de (blanke) sterke man een ruime plaats was toebedeeld. Op het oog was het niet meteen duidelijk dat hij fascistoïde was; daarvoor was hij te rebels en te elitair. Zijn vriend Du Perron, die hij voor het eerst in Indië ontmoette, wist dan ook aanvankelijk niet wat voor vlees hij in de kuip had. Zijn eerste indruk zei hem dat Jansen een ‘enesbeejer-bewonderaar’ was. Maar in de koloniale wereld waarin eruditie en belezenheid schaars waren en laag in aanzien stonden, sloeg Du Perrons stemming om. Hij waardeerde Jansen om zijn fatsoen, om zijn eerlijkheid en scherpe kritiek op het koloniale leven. Hij vond hem ook moreel hoogstaand. We zullen straks zien waar die suggestie van morele hoogstaandheid vandaan kwam.

Leo Jansen, wiens oorlogsdagboeken nu voortreffelijk geannoteerd door dr. G. Knaap zijn uitgegeven, was de typisch intellectuele fascist die kon goochelen met waarden en normen en democratisch kon lijken omdat hij niemand respecteerde en met name hoge omes niet. In Nederland is bijvoorbeeld een man als Albert Kuyle met hem vergelijkbaar. Kuyle kon, net als Jansen, verraderlijk-overtuigend uithalen naar het kapitalisme en naar de kleinburgerlijkheid van de Nederlandse samenleving waartegen alleen het kruid van Europese, ja liefst mondiale eenwording gewassen was. De hoogste idealen waren in zijn mond nog niet hoog genoeg, zijn verachting voor de medemens was er evenredig aan. Maar zowel Kuyle als Jansen eindigde als verrader en hun maatschappijkritiek is dan ook verdacht. In Jansens geval was het zijn collaborateurs-positie die hem dwong zich af te zetten tegen het voormalige koloniale beleid van zijn landgenoten, en niet te vergeten hemzelf. Die landgenoten, op dat moment in burgerkampen en krijgsgevangenkampen opgesloten, knaagden aan zijn geweten - om zichzelf te rechtvaardigen moest hij wel dubbelop bewijzen dat de anderen in wezen zo mogelijk nog minder deugden dan hijzelf. Tegelijk is zijn kritiek op het koloniale bewind ook weer niet af te doen als slim opportunisme. Die kritiek is namelijk niets anders dan een variant van de rassenwaan waar Jansen niet alleen in stond. Aan de uitgebreide borreltafels van de bloeiende Indische NSB en ook van de Vaderlandse Club, een gezelschap van zeer behoudende kolonialen, was vaak genoeg te horen dat d'r lui inlanders meer op hun bliksem moesten hebben en dat het gouvernement veel te zoetsappig met ze omging. Nu, dat vond Jansen ook. De grootste fout die de Nederlanders in Indië ten opzichte van de ‘inlanders’ hebben gemaakt, aldus Jansen, is dat ze te beleefd, vriendelijk, afstandelijk, pseudo-egalitair geweest zijn. De Nederlanders, zo betoogt hij keer op keer, hebben de Indonesiërs onvoldoende laten weten wat ze echt van hen vinden: namelijk dat ze kinderlijk, ijdel, dom en lui zijn, met een slavenziel vol afgunst en eigenwaan en gespeend van enige zelfkritiek. Dat geldt evenzeer voor de houding ten opzichte van de Indonesische intellectuelen. Het komt telkens weer op hetzelfde neer: de westerse mens is van nature superieur.

Mr. dr. L.F. Jansen aan zijn bureau, 1940

Kansen op onderwijs heeft de oosterling voldoende gehad - zo schrijft Jansen althans nog in het begin van zijn dagboek. Hij noteert niet dat er anno 1942 slechts driehonderdvijftig Indonesiërs waren die een academische opleiding hadden kunnen voltooien aan de jonge wetenschappelijke opleidingen in Indonesië. Kans op een prominente plaats in maatschappij of universiteit was nooit geboden aan meer dan een handjevol van de afgestudeerde Indonesiërs - academische successen bleven vanzelfsprekend dan ook vooralsnog uit. Met zijn intelligentie en relativeringsvermogen was Jansen typisch de man die dit soort verklaringen uit zijn mouw had kunnen schudden. Maar zijn rassenwaan verlamde op het vitale moment telkens weer zijn verstand. Dat maakt zijn waarnemingen nog niet oninteressant. Integendeel. Zijn positie van Nederlander die, zij het in beperkte mate, toegang had tot de Indonesische maatschappij in oorlogstijd leverde hem de ene na de andere schokkende ervaring op. Hij mag, anders dan de opgesloten Nederlanders, inheemse kranten en pamfletten lezen, naar de radio luisteren en op bezoek gaan. Hij schrijft wat hij ziet en hoort op. Zijn boek is dan ook als simpel document over het dagelijks leven en de onderdrukking van de Indonesiërs door Japan al een Fundgrube op zich. Maar het is ook heel bijzonder als geschiedschrijving van een geestesgesteldheid. We lezen bijvoorbeeld hoe verbijsterd Jansen is als de Indonesiërs zich bij de Japanse invasie unaniem van de Nederlanders afwenden. Ook als in de latere oorlogsjaren de Japanner door de Indonesiër gehaat wordt, ontstaat er geen enkele nostalgie naar het Hollandse gezag. Lezend door de jaren heen zien we dan ook hoe langzamerhand zijn overtuiging groeit dat het nooit meer zal worden als vroeger, iets dat zijn opgesloten landgenoten zich met veel moeite pas jaren na hun bevrijding zullen realiseren. Niet dat Jansen veel zag in de nieuwe toekomst van Indonesië en in de veerkracht van de ‘inlander’: dom, laf, opportunistisch en slap als dit volk was, zou het ook van de vrijheid wel weer niets terechtbrengen. De aanvankelijke bewondering voor het Japanse invasieleger bewees dat; de meegaande samenwerking met de Japanners was er het verdere bewijs van: Indonesiërs waren slapjanussen. Zijn rassenwaan behoedt Jansen ervoor de toch nogal voor de hand liggende vergelijking te trekken tussen zijn eigen opportunisme en dat van de Indonesiërs; de Indonesiër is voor hem zo volstrekt de ander dat er geen overeenkomst denkbaar is tussen hemzelf en deze luie, meegaande, kinderlijke lieden. Wat hem en hen op zijn hoogst bindt is dat alle mensen geneigd zijn tot het kwaad en dat in feite ook niemand echt deugt.

Die overtuiging leidt tot een opmerkelijk cynisme en vanuit dat cynisme noteert Jansen zaken die menigeen niet zou opschrijven maar die zijn stelling onderstrepen dat het bij de mens oog om oog en tand om tand is. Zo noteert hij hoe de Indonesische kooplieden op de markt tegen de nog niet-geïnterneerde Europese vrouwen schreeuwen: benen uit elkaar. En hij begrijpt dat dit wraak is voor de koloniale dictatuur waarin de blanke vrouw de bestbewaarde schat is van de koloniaal. Hij zelf is die koloniaal; hij zou ook niet anders willen. Dit soort koelheid slaat gemakkelijk om in een relativeren van alles wat normen en waarden vertegenwoordigt. Dat is wat bij Jansen gebeurt, met name als het aankomt op loyaliteit. Hij is aan niets of niemand loyaal behalve aan zijn idee dat de westerse mens door cultuur of natuur - in het verschil daartussen is hij niet overmatig geïnteresseerd - superieur is aan de rest van de

Vervolg op pagina 12