Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 9]

De Belgische Koningskwestie
Twee nieuwe boeken, nog steeds geen afgewogen oordeel

Leopold III Deel 2, Complot tegen de koning 1940-1951 door Roger Keyes Uitgever Lannoo, 499 p., f 68,50
Leopold III in het jaar '40 door Jean Cleeremans Uitgever Groeninghe, 242 p., f 42,50

Bert Zeeman

Elk land kent zo zijn onderwerpen waarover publikaties van tevoren al een succes lijken te zijn. In Engeland is elk nieuw boek over spionageaffaires en al dan niet vermeende ‘mollen’ in het Britse establishment bij voorbaat een verkoopsucces. In Nederland lijken de naoorlogse gebeurtenissen in Nederlandsch-Indië een onuitputtelijke bron voor de ene publikatie na de andere, zonder dat de uitgeverijen de markt blijkbaar verzadigd achten. En in België is het de ‘Koningskwestie’ die in nog steeds groeiende mate aanleiding is voor een stroom van publikaties, hetgeen opvallend genoemd mag worden na het jarenlange stilzwijgen dat over deze kwestie bewaard werd.

In het kort een samenvatting te geven van de kern van de Koningskwestie zonder meteen beschuldigd te worden van een partijdige weergave van de feiten is praktisch onmogelijk. In ieder geval zijn de volgende gebeurtenissen voor een goed begrip noodzakelijk. Eén: met de dreigende nederlaag tegen Duitsland voor ogen weigerde koning Leopold III in mei 1940 zijn regering te volgen in ballingschap; hij verkoos de Duitse krijgsgevangenschap met het leger waarvan hij opperbevelhebber was. Twee: na een periode van defaitisme besloot de Belgische regering van de katholiek Pierlot en de socialist Spaak de strijd aan de zijde van Engeland voort te zetten. Drie: tijdens zijn krijgsgevangenschap had Leopold in november 1940 een ontmoeting met Hitler en trouwde hij in september 1941 met Liliane Baels. Vier: zowel koning als regering weigerden tijdens de oorlog hun eventuele ongelijk over de zomer van 1940 toe te geven. Vijf: in het voorjaar van 1944 werd Leopold afgevoerd naar Duitsland (en later naar Oostenrijk), zodat België na de bevrijding in september 1944 geen staatshoofd had dat fysiek aanwezig was. Leopolds broer Karel werd tot regent benoemd, terwijl Leopold zelf pas op 8 mei 1945 door Amerikaanse troepen werd bevrijd.

Na Leopolds bevrijding ontstond er zware politieke strijd over de voorwaarden waaronder hij zijn koninklijke prerogatieven zou kunnen hernemen. België raakte tot in al z'n geledingen verdeeld, waarbij de scheidslijn tussen pro en contra ruwweg (maar dan wel heel ruw) liep tussen rechts, christelijk Vlaanderen en links, socialistisch Wallonië. Leopolds tegenstanders wisten zijn terugkeer naar België tot 1950 tegen te houden. Nadat in een volksstemming zevenenvijftig procent van de Belgen zich had uitgesproken voor terugkeer, heeft Leopold nog twee weken van zijn hernieuwd koningschap kunnen genieten. Toen besloot hij op 1 augustus 1950 onder zware politieke druk en demonstraties in het land afstand van de troon te doen ten gunste van zijn zoon Boudewijn. Aldus eindigde een door tragedies gekenmerkte regeerperiode, die in 1934 begon toen Leopolds vader, Albert I, tijdens een klauterpartijtje in de Ardennen om het leven kwam en die verder ontlijst werd door de dood van koningin Astrid in 1935 nadat haar man met de auto uit de bocht vloog, en ruim vier jaar Duitse bezetting. Met recht een Shakespeariaans koningsdrama.

Terwijl de vijf jaar voor 1950 gekenmerkt werden door scherpe polemiek in woord en geschrift tussen pro- en antileopoldisten, trad er na 1950 een grote stilte in rond de persoon van Leopold. Onderdeel van zijn troonsafstand vormde de (stilzwijgende) afspraak tussen de belangrijkste politieke partijen dat oude koeien voortaan in de sloot zouden blijven liggen en dat alles op alles gezet zou worden om geheel België rond de nieuwe koning te verenigen. Het laatste decennium is daarin duidelijk verandering aan het optreden. De hernieuwde aandacht voor het oorlogsverleden onder invloed van de documentaire reeksen van Maurice de Wilde voor de BRT en het overlijden van Leopold (die altijd geweigerd heeft met zijn versie naar buiten te treden) in 1983 zijn daar onder meer verantwoordelijk voor. Cleeremans presenteert zijn studie ook expliciet als ‘De Nieuwe Orde’ weerlegd (een van de reeksen van De Wilde heet zo).

Dat geeft meteen aan hoe de stand van de discussie nu is: aanhangers en tegenstanders van Leopold staan nog even onverzoenlijk tegenover elkaar als veertig jaar geleden. Zowel Cleeremans als Keyes zijn vurige leopoldisten die de koning door dik en dun steunen en geschriften van auteurs als De Jonghe, Stengers en De Wilde, die Leopolds oorlogsgedrag in een wat minder gunstig daglicht stellen, zonder veel feitelijke weerlegging naar de mestvaalt van de geschiedenis verwijzen.

Eenvoudige particulier

Cleeremans staat uitvoerig stil bij de gebeurtenissen van 1940 (over de latere oorlogsjaren is inmiddels in het Frans bij Didier Hatier al een vervolgstudie verschenen). Leopolds acties worden voortdurend zo positief mogelijk gepresenteerd en niet te ontkennen valt dat Leopold als opperbevelhebber van het leger zonder aanzien van eigen persoon heeft gehandeld. De regering-Pierlot/Spaak wordt vooral de wankelmoedige periode juni-augustus verweten, waarin Leopold inderdaad de regering redde door Pierlots voorstel onderhandelingen met de Duitsers aan te knopen van de hand te wijzen. Het moeilijkst heeft Cleeremans het vanzelfsprekend met de ontmoeting Hitler-Leopold, want hoe valt die te verenigen met de onthouding van elke politieke activiteit die Leopold zichzelf had opglegd? Cleeremans' conclusie dat Leopold daarin heeft gehandeld als ‘een eenvoudige particulier’ valt nauwelijks serieus te nemen.

Koning Leopold III

Keyes doet in zijn verdediging van Leopold niet voor Cleeremans onder. Complot tegen de koning vormt het tweede deel van een driedelige biografie, waarvan het eerste deel in 1984 bij Secker & Warburg verscheen (en vervolgens in het Frans en Nederlands vertaald werd), maar dat de Britse uitgeverij blijkbaar zo'n zeperd opleverde dat een Engelse uitgave ditmaal achterwege is gebleven. Uitgeverij Lannoo verwacht blijkbaar een beter resultaat want er is meteen voor een luxe, hard cover-editie gekozen.

Fervente leopoldisten zullen in Keyes' studie bevestiging vinden voor hun overtuiging dat het de schuld van de ‘rooien’ is dat hun geliefde koning na de oorlog niet op zijn troon heeft kunnen terugkeren. De ‘marxistische’ premier Achille Van Acker (de kwalificatie is van Keyes) heeft ervoor gezorgd dat Leopold niet onmiddellijk na zijn bevrijding naar België kon terugkeren en vervolgens hebben communisten en socialisten (met steun van de weifelende liberalen) de koning op ongrondwettelijke wijze geëxcommuniceerd. In de periode 1945-1950 hebben achtereenvolgende regeringen tegen de wens van de meerderheid van de bevolking (kijk naar de uitslag van het referendum) koning en bevolking van elkaar gescheiden gehouden.

Antileopoldisten zullen in Keyes' boek vooral bevestiging vinden voor hun overtuiging dat aanhangers van de koning niet in staat zijn een enigszins afgewogen oordeel te geven over het optreden van hun geliefde vorst en bij het hanteren van de bronnen nog wel eens een scheve schaats rijden. Ook bij Keyes zien we een ontkenning van het politieke karakter van Leopolds ontmoeting met Hitler en Leopolds huwelijk wordt goedgepraat met een verwijzing naar de zielige omstandigheden waarin hij als koninklijk weduwnaar verkeerde. Wat de bronnen betreft, met instemming citeert Keyes de stemmingsschetsen van de politicus Paul Struye, die in de eerste oorlogsmaanden de grote steun van de Belgische bevolking voor Leopold vastlegde. Struyes aantekeningen voor de latere oorlogsjaren, die heel wat minder positief voor Leopold zijn, schitteren daarentegen door afwezigheid. Verder citeert Keyes vol trots uit een belangrijk, door hem ontdekt document. Hij acht dit document zelfs zo belangrijk dat hij het als appendix integraal heeft opgenomen. Als de lezer vervolgens Keyes' citaten naast het origineel legt, zijn die citaten niet terug te vinden!

Leopold in het jaar 40 en Complot tegen de koning zijn twee nieuwe exponenten van de leopoldistische versie van de Koningskwestie, waarbij Keyes' versie positief afsteekt tegen die van Cleeremans. Het wachten is echter nog steeds op een meer afgewogen oordeel over deze gespannen periode in de zo recente Belgische geschiedenis. Dat gemis, ruim veertig jaar na dato, is op zichzelf een trieste constatering.

■