Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 9]

Propagandist van de SDAP
Leven en werk van Jan Rot

Jan Rot Leven en werk van een sociaal-democratisch tekenaar door Marien van der Heijden Uitgever IISG, 175 p., f 32,50

Hans Mulder

Iemand aan wie een biografie wordt gewijd lijkt in het algemeen te moeten voldoen aan de eis van zowel een bijzonder talent als opvallende daden. De sociaal-democratische tekenaar Jan Rot (1892-1982) voldoet niet aan deze voorwaarde. Als tekenaar behoorde hij tot de middelmaat en in politiek opzicht viel hij nooit op. Toch meende Marien van der Heijden dat het de moeite waard was een monografie over hem te schrijven. Het werk van Rot was weliswaar op zich niet opmerkelijk, maar wel interessant in het bredere verband van de vooroorlogse visuele propaganda van de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP), waar het als een rode draad doorheen loopt. Zijn boek Jan Rot. Leven en werk van een sociaal-democratisch tekenaar is dan ook meer dan een biografie. Het is tevens een beknopte geschiedenis van die sociaal-democratische propaganda.

Affiches en politieke (spot)prenten hebben bij de opkomst en verbreiding van het socialisme een belangrijke rol gespeeld. Jan Rot, afkomstig uit een Zaandams antirevolutionair milieu, kan hiervan min of meer zelf het produkt genoemd worden. Van der Heijden beschrijft hoe zijn politieke keuze niet alleen bepaald werd door de in de Zaanstreek snel groeiende SDAP, maar ook door de politieke prenten van Albert Hahn, die de jonge Rot wekelijks kon bewonderen in de etalage van een sigarenwinkel in Zaandam. Een stapel oude nummers van De Notenkraker, de bijlage van het sociaal-democratische Het Volk, waarin deze prenten verschenen, werden door hem ‘verslonden’. Rond 1910 begon hij zelf politieke en humoristische tekeningen te maken. Eduard Polak, redacteur van De Notenkraker, was er vooralsnog weinig in geïnteresseerd en slechts enkele tekeningen werden in de jaren 1915-1918 geplaatst. Meer succes had Rot bij het niet-politieke spotblad De Ware Jacob, waarin voor het eerst een tekening van hem, in december 1910, gepubliceerd werd. Ook andere neutrale bladen, zoals De Forens en later ook het satirische tijdschrift Uiltje, namen regelmatig werk van hem op.

Al tekende Jan Rot veel en vaak, van een bijzondere roeping tot politiek tekenaar was nog geen sprake. Dit soort werk vormde, evenals het door hem rond 1920 beoefende reclametekenen, een aardige bijverdienste, die hij als beursstudent aan de Amsterdamse Rijksacademie voor Beeldende Kunsten, 1916-1921, goed kon gebruiken. Dat hij zijn richting nog niet gevonden had, blijkt ook uit het feit dat hij zich in deze periode zowel bezighield met de sociale kunst - in navolging van Van Gogh reisde hij naar de Borinage - als met het schrijven van vrolijke liedteksten-met-moraal. Rot zag spoedig in dat zijn talent niet toereikend was om Van Gogh maar enigszins te benaderen noch om een nieuwe Koos Speenhoff te worden.

In 1925 probeerde hij het weer bij De Notenkraker en nu met meer succes. Een nieuwe redacteur, Johan Winkler, én een uitbreiding van het blad boden Rot de kans waar hij zo lang op had gewacht. In 1926 werd hij vast medewerker en kon hij zich definitief een lid van de ‘rode familie’ noemen. Dat laatste betekende, dat hem ook opdrachten voor andere sociaal-democratische periodieken en brochures werden aangeboden en dat hij betrokken raakte bij het maken van affiches en het verzorgen van de decoratieve aankleding van optochten en manifestaties. Mede door zijn verhuizing in 1928 naar Amsterdam, waar hij voorzitter werd van de plaatselijke afdeling IX van de SDAP, kwam zijn leven, zoals Van der Heijden schrijft, volledig in het teken van de sociaal-democratie te staan.

Jan Rot, ongeveer 1920. Foto Emile Muns

Behalve voor De Notenkraker en Vrijheid, Arbeid, Brood, het in 1933 speciaal ter bestrijding van het fascisme en communisme opgerichte propagandablad, was Jan Rot actief voor vakbondsbladen, zoals De Schilder, De Metaalbewerker en De Fabrieksarbeider, voor het dagblad Het Volk en De Radiogids van de Vara. Deze periode van drukke bezigheden, die tot 1936 voortduurde, moet hem veel voldoening hebben gegeven. Niet eens zozeer door het feit, dat hij geen financiële zorgen meer kende, maar vooral omdat zijn werk als partijpropagandist gewaardeerd werd. De SDAP verlangde geen hoogstaande artistieke prestaties. De politieke tekenaars behoorden in de eerste plaats de arbeiders ‘bewust te maken van hun situatie en te overtuigen van de juistheid van de visie van de partij en de moderne vakbeweging.’

Frisse jongelieden

Deze binding tussen partijlijn en visuele propaganda wordt door Martien van der Heijden boeiend beschreven. Hij toont aan hoe de symboliek en thematiek van de politieke prenten gelijke tred houden met de ontwikkeling van de SDAP. Zoals deze in de loop van de jaren dertig veranderde van een revolutionaire arbeiderspartij tot een bredere volkspartij, waarbij het woord klassenstrijd vervangen werd door gemeenschapszin, zo verdwenen de dikbuikige kapitalisten en stoere arbeiders met kiel uit beeld om plaats te maken voor geïdealiseerde, frisse jongelieden, representanten van de nieuwe mens.

Jan Rot volgde deze lijn trouw. Toch was hij zeker geen slaafse politieke tekenaar, die zonder meer tekende wat hem werd opgedragen. Verschillende keren raakte hij in conflict met redacteuren die zijn tekenpen te scherp vonden. In 1927 botste hij zelfs met het partijbestuur, dat hem naar aanleiding van een aantal kritische tekeningen over het koningshuis wilde laten ontslaan bij De Notenkraker. Winkler en ook J.F. Ankersmit, hoofdredacteur van Het Volk steunden hem echter en zorgden ervoor dat het ontslag ongedaan werd gemaakt.

Rond 1936 verminderden de teken- en ontwerpopdrachten van de partij in sterke mate. Dat had overigens niets te maken met persoonlijke of politieke conflicten. De SDAP en de NVV beperkten en centraliseerden de uitgave van affiches, en de medewerking aan De Radiogids en De Metaalbewerker hield op. Maar vooral lijken tekenaar en partij een beetje op elkaar uitgekeken te zijn. De fut was er bij Jan Rot wat uit, zoals ook blijkt uit zijn bedanken voor bestuurlijke functies in 1938 en 1939. De weggevallen inkomsten probeerde hij intussen te compenseren door weer als sneltekenaar, een van zijn vroegere bezigheden, op te gaan treden en reclame- en opmaakwerk te doen. Tijdens de bezetting staakte Rot zijn activiteiten voor de sociaal-democratische organisaties. Hij had al spoedig door dat een voortzetting van zijn werk als gevolg van de gelijkschakeling - het onder Duitse controle stellen - onvermijdelijk tot collaboratie moest leiden. Zijn weigering om verder te werken betekende een verder verlies van inkomen en daarom begon hij in 1941 vuuraanmakers te verkopen. Met die handel verdiende hij een paar jaar zijn brood. Vervolgens werd hij geholpen door het Nationaal Steunfonds, een illegale organisatie, die het verzet financieel steunde en waarin Rot zelf actief werd. Toch lieten de politiek en het tekenen hem niet los. In 1944 raakte hij betrokken bij de oprichting van het illegale blad Paraat, dat bedoeld was om, als tegenwicht voor de communistische De Waarheid, de sociaal-democratische ideeën te verspreiden. Voor dit blad maakte Jan Rot ruim vijftig tekeningen, waarvan er echter door technische moeilijkheden maar een paar in Paraat verschenen. Na de bevrijding werd er een bundeltje van uitgegeven onder de titel Vijf jaar hakenkruis over Nederland. Deze tekeningen, nu te zien op een expositie over Jan Rot in het Amsterdams Verzetsmuseum, behoren tot het beste wat hij als politiek tekenaar maakte. Die kwaliteit had ongetwijfeld te maken met de aard van het onderwerp, evenals het feit dat Rot bij het maken ervan vrij zijn gang kon gaan.

Omslag van ‘De Fabrieksarbeider’, 7-10-1939

Tekening uit ‘Vrijheid, Arbeid, Brood’, 2-5-1936

Na de oorlog werd het stil rond de tekenaar. Na 1948 was er bij de partijpers geen vraag meer naar zijn werk en ook andere bladen toonden geen belangstelling. Curieus was overigens zijn kortstondige verbintenis in de jaren 1946-1947 met het rechtse blad Nieuw Nederland. Rot signeerde zijn werk daarin met het guldenteken ‘omdat ik het voor de centen deed’. Daarmee kwam een wrang einde aan zijn loopbaan als politiek tekenaar. Marien van der Heijden heeft het levensverhaal van Jan Rot degelijk en zonder opsmuk beschreven, soms haast iets té droog. Persoon en karakter van de tekenaar blijven wat aan de oppervlakte liggen. Weliswaar verwijst hij aan het einde van zijn boek naar een paar interviews met Rot, waaruit diens sterke persoonlijkheid blijkt, maar lang niet alle lezers zullen die gesprekken kennen. Zo wordt ook niet goed duidelijk, waarom de partij Rot een beloning voor trouwe diensten in de vorm van een lidmaatschap van een gemeenteraad of Provinciale Staten weigerde. Dat kan inderdaad met zijn moeilijke karakter hebben samengehangen, maar zou het ook niet mogelijk zijn - wat politici betreft kan men niet argwanend genoeg zijn - dat sommige partijbonzen bezwaren hadden vanwege een eventuele spotlust omtrent zijn naam in combinatie met de partij? Maar dit zijn details. Over het geheel genomen is deze monografie inderdaad een studie geworden die de moeite van het lezen waard is en die een aanwinst is voor de nog zo schaarse literatuur over de Nederlandse politieke prent.

■

De tentoonstelling over Jan Rot in het Amsterdams Verzetsmuseum duurt tot en met 26 maart 1989.