Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 3]

Doorkijkjes in het universele Amerika
Raymond Carver en het mysterie van het dagelijkse leven

Where I'm calling from New and Selected Stories door Raymond Carver Uitgever Atlantic Monthly Press, 392 p., f 47,30
Importeur Van Ditmar De zeven nieuwe verhalen uit deze bundel zullen begin 1989 verschijnen bij De Arbeiderspers onder de titel Zoveel water zo dicht bij huis in de vertaling van Sjaak Commandeur

Anthony Paul

Raymond Carver overleed op 2 augustus, nog geen vijftig jaar oud. In de afgelopen tien jaar - sinds de verschijning van Will you Please be Quiet, Please, in 1976 - is hij gaandeweg erkend als meester van het korte verhaal, schrijvend met een zeldzame oprechtheid en precisie. Carvers werk - gedichten, verhalen, een aantal essays - vertegenwoordigt een zwaar bevochten overwinning op het leven. Hij trouwde en kreeg kinderen op rampzalig jonge leeftijd, werkte als pompbediende en barman, schreef als hij kon op de voorbank van zijn auto, was alcoholist, scheidde, ging failliet, gaf de drank eraan, had ten slotte het geluk waar de mensen in zijn verhalen allemaal op hopen; en overleed toen, veel te vroeg, aan te veel sigaretten. Het is heel treurig dat hij dood is; maar het is tegelijk geweldig dat hij zoveel heeft bereikt ondanks zoveel tegenslag.

Where I'm Calling from bevat zeven nieuwe verhalen, en verder een keuze van dertig verhalen uit Carvers eerdere bundels. (De nieuwe verhalen zijn in Engeland als aparte uitgave verschenen, onder de titel Elephant, and Other Stories.)

Carver had een hekel aan het predikaat ‘minimalist’, maar weglating is ontegenzeglijk een opvallend kenmerk van zijn techniek. Hij gaat geheel voorbij aan het maatschappelijke leven en zijn mensen lezen geen kranten - en ook verder weinig, trouwens: de cultuur in ouderwetse zin komt nauwelijks aan bod. De in deze verhalen beschreven levens worden niet geleid binnen een ondersteunend web van sociale verbanden zoals we dat vinden in de minutieus geobserveerde wereld van de steden en buitenwijken van Philip Roth of John Updike. Carvers existentiële verhalen spelen in een Amerika dat tegelijkertijd uiterst specifiek is en zo veralgemeend dat het universeel is; de situering is schematisch en de verhalen spelen veelal in een interieur dat overal zou kunnen zijn: er is een bank, een tv, een koelkast; buiten: een veranda en wat gras. Af en toe is door de ruiten een glimp van de buren te zien. Veelvuldig komen auto's ter sprake (maar niet hun merk), evenals sigaretten, drank, de telefoon. Carvers mensen nemen het leven zoals het komt, wat in het algemeen geen pretje is, en meten zich geen uitgesproken meningen aan over de toestand in de wereld, zelfs niet in het kleine deel daarvan dat binnen hun onmiddellijke bereik ligt. Als Carver al eens commentaar levert op de hedendaagse zeden, gaat dat niet verder dan wat de verteller van ‘Menudo’ zich herinnert van zijn eerste vrouw, die flipte, haar heil zocht in de I-tjing en zich kleedde in ‘voorgekreukte kleren met veel wijnrood en oranje’, voordat ze uiteindelijk moest worden opgesloten.

Net onder de oppervlakte

Een van de laatste zeven verhalen, ‘Blackbird Pie’, heeft bij uitzondering een gestudeerde verteller, die zich tot in detail herinnert wat hij allemaal heeft gelezen en alles weet van de geschiedenis maar hoegenaamd niets over zijn eigen vrouw of zichzelf. Maar hoewel het verhaal van wal steekt met schijnbaar gemakkelijke komische ironie ten koste van die arme geleerde sukkel, komt het in zijn weinige pagina's al snel in het diepe kille water van verlies, mislukking, ontreddering.

Zo kort beschreven klinken Carvers verhalen veel somberder dan ze zijn; parafrase werkt vervalsend, want ze zitten daarnaast vol verfijnde humor en poëzie en de bekoring van de ‘alledaagse’ ervaring. In een interview heeft Carver de kern van zijn onderwerp als volgt samengevat: ‘Er zijn bepaalde obsessies die ik heb en die ik probeer te verwoorden: de relaties tussen mannen en vrouwen, waarom we zo vaak verliezen wat ons het dierbaarst is, het wanbeheer van onze eigen innerlijke rijkdommen.’ Je zou denken dat Carvers materiaal dikwijls autobiografisch is, maar hij is nooit puur anekdotisch en laat nooit zijn helderheid vertroebelen door persoonlijke emotie. Wat hij wil treffen is het mysterie van het dagelijkse leven, het besef dat er ‘iets gebeurt net onder de oppervlakte’, zoals hij het stelde. Zijn wereld voelt als de werkelijkheid; autobiografisch misschien, maar dan wel, om die prachtige titel van Gertrude Stein te stelen: Everybody's Autobiography.

Raymond Carver en zijn tweede vrouw, de dichteres Tess Callagher

Carvers personages zijn niet in staat hun toestand te doorzien of helder te verwoorden. Het enige waarop ze hun hoop kunnen vestigen is geluk: het zijn geen mensen die dank zij een opleiding de sterkende illusie koesteren dat ze wellicht hun lot in eigen handen hebben. Maar ook al kunnen ze niet zeggen wat ze bedoelen, ze communiceren wel, door de ritmen van het spreken en vooral het zwijgen, en door woordeloze gebaren. Een typerend moment is dat in ‘Boxes’ waarop de verteller, wetend dat, nu zijn bejaarde zeurkous van een moeder binnenkort naar Californië verhuist, hij haar dus nooit meer zal zien, wordt overmand door sprakeloos verdriet:

‘Ik kijk mijn moeder aan. Ze houdt op met praten. Jill slaat haar ogen op. Alle twee kijken ze mij aan.

“Is er iets, jongen?” zegt mijn moeder.

“Wat is er?” zegt Jill.

Ik ga voorover zitten en sla mijn handen voor mijn gezicht. Zo blijf ik een tijdje zitten, en ik voel me er beschaamd en mallotig bij. Maar ik kan het niet helpen. En de vrouw die me dit leven gegeven heeft en die andere vrouw, met wie ik een klein jaar geleden een verhouding ben begonnen - ze roepen samen en staan op en komen naar waar ik zit met mijn hoofd in mijn handen als een dwaas. Ik open mijn ogen niet. Ik luister naar hoe de sproeier het gras striemt.’

Het onuitsprekelijke moment van stilte waar Carvers verhalen omheen bewegen en op aansturen is in het algemeen de dood, of er nu iemand overlijdt of niet; de moeder in ‘Boxes’ blijft leven, maar in ‘Menudo’ weigert de verteller voor zijn moeder een radio te kopen en hoort dan kort daarop dat ze terugkwam van boodschappen doen en ‘toen bij iemand in de struiken viel en overleed’. Het laatste verhaal in deze bundel is eveneens een buitenbeentje, namelijk een verslag (genaamd ‘Errand’) van de dood van Tsjechov. Tsjechov, die overleed op zijn vierenveertigste, was een van Carvers grote helden; in een essay (in Fires) waarin hij zijn artistieke credo bespreekt, citeert hij uit een verhaal van Tsjechov de zinsnede: ‘...en opeens werd alles hem duidelijk’ - woorden die hij ‘vol raadsel en potentie’ vond. Als Tsjechov op sterven ligt in een hotel, wordt hem champagne gebracht: ‘Tsjechov vergaarde zijn laatste krachten en zei: “Het is lang geleden dat ik champagne gedronken heb.” Hij bracht het glas naar zijn lippen en dronk. Na een paar minuten nam Olga hem het lege glas uit de hand en zette het op het nachtkastje. Toen draaide Tsjechov zich op zijn zij. Hij deed zijn ogen dicht en zuchtte. Even later stopte zijn ademhaling.’

Geloof in morgen

Wat dit verhaal zo ontroerend maakt is het raadsel en de potentie, de bekrachtiging, gesymboliseerd door de champagne, zoals ook in ‘A Small, Good Thing’ het uiteindelijke mysterie niet de dood is van de jongen Scotty, maar het brood dat de getroffen ouders eten met de bakker die hen opgebeld heeft om hen te herinneren aan Scotty's niet afgehaalde verjaarstaart.

Een van de indrukwekkendste van Carvers laatste verhalen, ‘Elephant’, is tegelijk een van zijn blijmoedigste en ruimhartigste, en draait uit op een opmerkelijk bekrachtigend en open einde. De held van het verhaal moet in het onderhoud voorzien van zijn broer, zijn moeder, zijn ex-vrouw, zijn zoon en zijn dochter met haar kinderen. De uitgebuite man komt thuis ‘nog te moe om op te staan en de tv aan te zetten’. Hij dreigt naar Australië te gaan, maar dat dreigement wordt niet serieus genomen. Zijn familieleden zijn op een komische manier afschuwelijk: de broer jammert ‘ik ben onderuitgegaan’ en verklaart ‘ik wou dat ik mijn bloed kon verkopen. Maar aan wie?’; zijn moeder zegt dat ze werk zal gaan zoeken ‘zo gauw haar benen niet meer zo opgezet waren’; de dochter víndt werk - maar heeft speciale kleren en laarzen nodig voor ze kan beginnen. De held herinnert zich in een droom dat hij als jongen op zijn vaders brede schouders reed en zich veilig voelde; dat helpt hem inzien waarom hij die last op zijn eigen schouders aanvaardt, en hij raakt vervuld van een vage maar toch krachtige hoop. Het verhaal eindigt met een gebaar van bevrijding en optimisme, een heel Amerikaans beeld van een Amerikaans geloof in morgen, in een auto die voortraast over een open weg: ‘We vlogen echt (...) we gingen voluit, we suisden over de weg in zijn grote onbetaalde auto.’

■