Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 1]

VN Vrij Nederland
Boekenbijlage
7 januari 1989 - nummer 1

De utopie van het precieze leven

De man zonder eigenschappen Deel twee door Robert Musil Vertaling Ingeborg Lesener Uitgever Meulenhoff, p. 451-872, f 49,50 (gebonden f 69,50)

Carel Peeters

Marguerite Duras noemde het lezen van De man zonder eigenschappen ‘een mysterieus corvee’. Het is inderdaad moeilijk enige afstand te bewaren tot het boek, want het heeft alle eigenschappen om je onvoorwaardelijk mee te slepen en je te laten verstrikken in de brille van Musils even luchtige als dwingende gedachtenspinsels. Er is ook enig doorzettingsvermogen voor nodig omdat Musil er niet voor terugschrikt pagina's lang te redeneren op een manier die lezers met weinig geduld zwaar op de hand zullen noemen.

Wie in staat is zich aan dit web te onttrekken zou overmoedig en generaliserend kunnen beweren dat het voor driekwart een roman is over het aarzelen. Een roman over het aarzelen, op de vertaling daarvan zitten we toch niet te wachten? Een roman over het nemen van beslissingen en over daden, daar valt misschien nog iets voor te zeggen. Een geluk is dat een roman over het aarzelen onvermijdelijk ook gaat over het nemen van beslissingen, men aarzelt immers niet voor niets.

De roman is niet in de gewone betekenis ‘mysterieus’. Geheimzinnig is de combinatie van de lengte van de roman, de consequent volgehouden ironie en Musils grondigheid. Musil was een nuchtere helderziende, wat slechts wil zeggen dat hij meer zag en meer wilde zien dan zijn tijdgenoten. Hij had ook zelf niet het idee dat hij schreef voor de lezers van zijn eigen tijd, maar voor latere generaties. Thomas Mann of Hermann Hesse, dat waren in zijn ogen schrijvers voor hun eigen tijd. Musil ging duidelijk verder. Dat Musils roman de laatste twintig jaar geen obscuur leven meer leidt heeft alles te maken met de cultuurfilosofische betekenis ervan. Het boek gaat over de jaren direct voor de Eerste Wereldoorlog, maar de filosofische problemen die erin worden aangesneden reiken veel verder en hangen samen met het verdwijnen van de collectieve moraal zoals die werd vertolkt door het christendom. De roman ontleent zijn filosofisch uitgangspunt aan Nietzsche, die de moraal teruggaf aan wie er mee moeten leven. De individualisering van de moraal die daaruit zou moeten volgen werd echter het probleem; Nietzsche en Musil constateerden dat mensen daartoe maar moeilijk in staat zijn en sterk de neiging hebben zich op de een of andere manier geborgen te willen voelen in een groter verband.

Deze week verscheen, precies een half jaar na het eerste, het tweede deel van de Nederlandse vertaling van Der Mann ohne Eigenschaften van de Oostenrijkse schrijver Robert Musil (1880-1942). In dit deel worden alle verhoudingen tussen de personages en de hoofpersoon Ulrich op de spits gedreven.

Ulrich, de hoofdpersoon van de roman, heeft een besluit genomen om geen besluiten meer te hoeven nemen: hij wil zich niet meer met wat dan ook diepgaand inlaten nadat hij ervaringen heeft opgedaan als militair, ingenieur, wiskundige en als zoon van zijn daadkrachtige vader. Zijn besluitvorming heeft daarna vakantie genomen en wat hem rest is een alerte aandacht voor wat er om hem heen gebeurt zonder zijn ziel er ook maar voor een fractie in te investeren. ‘Actief passivisme’ noemt hij dat tot ergernis van zijn vrienden. Deze positie bepaalt de toon van de roman omdat Ulrich de handlanger is van Musil: de schrijver maakt hem tot eresecretaris van het comité dat de festiviteiten moet organiseren voor de viering van het zeventigjarig regeringjubileum van keizer Frans Jozef, keizer van de dubbelmonarchie Kakanië. (De gebeurtenis wordt de ‘Parallelactie’ genoemd omdat in Duitsland de viering van het dertigjarig jubileum van de Duitse keizer wordt voorbereid.) In deze schertsfunctie maakt Ulrich kennis met de vooraanstaanden van het land en het stelt Musil in staat om, tegen de achtergrond van de man zonder eigenschappen, de morele, maatschappelijke en geestelijke ‘eigenschappen’ van salonhoudende dames, van hoge ambtenaren, van ministers, adellijke zielen, generaals en industriëlen te analyseren terwijl ze in actie zijn voor ‘grote dingen’ zoals deze ‘vaderlandse actie’ ten behoeve van keizer Frans Jozef.

Parallelactie

Musil heeft Ulrich een jaar vakantie van het leven gegeven om hem in deze zorgeloze positie een gedachtenexperiment te laten uitvoeren: hij moet uitvinden hoe de wereld eruitziet als men er geen banden mee heeft en dus alles wat gedacht en gedaan wordt kunt bekijken en beoordelen. Het beeld dat we dan krijgen is ontluisterend. De Parallelactie blijkt lucht en het produkt van persoonlijke ijdelheden, van nationale hoogmoed en van grote en kleine belangen. In de salon van Diotima, de dame die zich heeft opgeworpen als het centrum van actie, ontstaan ‘ideeën’ die maar niet tot leven willen komen omdat ze niet uit het leven zijn voortgekomen, maar uit personages die nog slechts figureren in een cultuur die zichzelf heeft overleefd. Wanneer Ulrich geen vakantie van het leven had gehad, maar genoodzaakt zou zijn als iedereen aan het leven deel te nemen, dan zou hij een hels talmend leven hebben geleid: hij zou op talloze momenten aarzelen met het nemen van een besluit omdat een besluit nemen zou betekenen dat hij een onderdeel wordt van deze ten dode opgeschreven cultuur. Maar ondertussen bestaat de roman uit de ironische evocatie van de moraal, de principes, de waarden, de ideeën, de tradities van die cultuur, gesitueerd in de individuele zielen van personages: de salonhoudende dame met hogere aspiraties Diotima, de geestelijke vader van de Parallelactie graaf Leinsdorf, de onnozole generaal Stumm, de procuratiehouder maar zich directeur noemende Leo Fischel, Ulrichs jeugdvriend Walter, de op rand van de waanzin levende Clarisse, de moordenaar met geheime gaven Moosbrugger, Ulrichs tijdelijke maîtresse Bonadea, de jeugdige prenazi Hans Sepp, de industrieel-schrijver Arnheim. In hen komen ook de maatschappelijke structuren samen waar ze een onderdeel van zijn. Daardoor begrijpen we waarom Ulrich een ‘hypothetisch’ of ‘essayistisch’ leven wil leiden dat ‘precies’ is en niet van compromissen en ‘onnauwkeurigheid’ aan elkaar hangt.

De man zonder eigenschappen illustreert de vruchtbaarheid van het aarzelen, omdat aarzelen (de edele tirannie in iemand die als Ulrich met ‘mogelijkheidszin’ is begiftigd) de noodzaak oproept tot grondige overdenking. Literatuur in het algemeen, en De man zonder eigenschappen in het bijzonder, is grotendeels het verslag van aarzelingen, scrupules, morele overwegingen, remmingen, inhibities waarmee wordt voorkomen dat het leven eruit gaat zien zoals men niet wil. Musils roman is een kolossale allegorie van de utopie van het precieze leven. In het nu in vertaling uitgekomen tweede deel van het eerste boek (in de Duitse editie zitten ze in één band) maakt Musil nog meer ruimte voor de industrieel-schrijver Arnheim dan in het eerste, omdat hij de tegenstelling Arnheim-Ulrich wil toespitsen. In het eerste deel heeft hoofdstuk 62 (over de utopie van het essayisme) een centrale plaats, in dit tweede deel is het hoofdstuk 86 waarin alles op zijn duidelijkst wordt gezegd: ‘De koninklijke koopman en de belangenfusie ziel-zaken. Of: Alle wegen naar de geest gaan uit van de ziel, maar niet één voert ernaar terug.’ Dit is het hoofdstuk over de borst van Arnheim, waarin schijnbaar twee zielen (schrijver-koopman) zitten, maar hoeveel geest hij ook zegt te hebben en hoe hij zich ook verwant voelt met Diotima's ‘grote dingen’, al zijn wegen leiden uiteindelijk zonder meer tot het voordeel dat ze de

Vervolg op pagina 4