Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

Een hele schaal vol narigheid
Een verblijf in een psychiatrische kliniek

Intermezzo door Jantiene van Aschs Uitgever Bert Bakker, 225 p., f 19,90

Yvonne Kroonenberg

Toen ik in 1969 psychologie ging studeren, kregen de studenten op hun allereerste college een formulier waarop ze moesten invullen wat de reden van hun studiekeuze was. De een schreef ‘wetenschappelijke belangstelling’, de ander ‘om de mensen te leren helpen’ en bijna niemand schreef de waarheid ‘om veel te leren over mijzelf’.

De eerste jaren van de studie leerden wij jammer genoeg niet veel over onszelf en zelfs niet over anderen, maar na het kandidaatsexamen werd de toon persoonlijker en vooral bij klinische psychologie stroomden de bekentenissen uit de volle harten. We oefenden therapeutische technieken op elkaar. Een van de aardigste therapiemodellen die je kon leren was de transactionele analyse, een doe-het-zelf-psychoanalyse aan de hand van vragenlijsten.

De transactionele analyse gaat ervan uit dat de neuroticus in zijn bestaan verstrikt is geraakt door een verkeerde interpretatie van de wereld om hem heen. Zijn ouders hebben hem bijvoorbeeld veel te weinig aandacht gegeven en nu denkt hij dat hij geen bestaansrecht heeft.

Door opnieuw te kiezen, op grond van volwassen en verstandige overwegingen en op grond van authentieke gevoelens, kan iemand een beter leven voor zichzelf inrichten. In de transactionele analyse wordt het menselijke gevoelsleven herleid tot vijf emoties, bang-boos-blij-verdrietig en lichamelijke lusten of onlusten. De fouten in de opvoeding die ouders hun kinderen geven komen, ontdaan van alle franje, neer op vijf geboden, de zogenaamde ‘opjagers’;

-	wees volmaakt
-	doe je best
-	zorg dat ik van je hou
-	wees sterk
-	schiet op

De patiënt kan zich afvragen welke van de vijf emoties vroeger thuis zijn gemangeld en met welke opjagers hij zichzelf zenuwachtig weet te houden.

Jantiene van Aschs heeft zich vier weken laten interneren in een psychiatrische kliniek waar de bewoners volgens de transactionele analyse worden geholpen met hun problemen. Van Aschs is goed in participerende journalistiek. Ze heeft destijds voor de Haagse Post artikelen geschreven over besloten werelden waar ze zich in begaf om haar belevenissen te noteren. Het boek Intermezzo is een dergelijk verhaal. Van de patiënten beschrijft ze er een stuk of zeven aan de hand van flarden van hun therapie en fragmenten van hun persoonlijke geschiedenis. Daartussendoor stelt ze zichzelf vragen omtrent haar eigen geestelijke gezondheid. De lezer mag meedoen, overal in het boek staan vragenlijsten:

Vat je eigen leven in één zin samen/maak gebruik van de volgende voorbeelden:

-	de clown uithangen
-	de beste zijn
-	de boot missen
-	net doen alsof
-	over me heen laten lopen
-	zoeken naar een pot met goud
-	mijn verstand verliezen

Kussenwerk

Intermezzo is een verzameling impressies en citaten. Sommige daarvan zijn ontroerend, zoals de ontmoetingen met patiënten uit andere paviljoens. Jantiene van Aschs laat ze aan het woord en hun hele geestelijke ellende klinkt mee in hun verwarde verhaal. De citaten van de zeven hoofdpersonen zijn veel vlakker. Dat ligt aan het onverteerbare Nederlands: ‘Ook wil ik delen over m'n negatieve ervaringen met m'n moeder. Hiervoor wil ik kussenwerk met haar doen.’

Van Aschs kan het ook niet helpen dat mensen in psychiatrische inrichtingen zulke lelijke uitdukkingen gebruiken, maar de ongeredigeerde spreektaal, die meer dan de helft van het boek beslaat, had ze wellicht kunnen fatsoeneren.

Het slechtst komt Thea er af, de belangrijkste figuur uit het verhaal. Van Aschs kondigt op verschillende plaatsen aan dat er iets heel bijzonders met deze patiënte aan de hand is, maar als het dan eindelijk zover is en wij de hele schaal met narigheid aangeboden krijgen, is het effect ervan bedorven doordat de ontboezeming zeventien pagina's doorgaat, zonder arrangement: ‘Zodra ze mij zag, sloeg ze eigenlijk altijd op tilt, dat is wat ik me herinner. Dan begon ze te krijsen. Ik kan me haar niet anders herinneren dan krijsend. Ze krijste altijd. Bij alles. Met zo'n sardonische grijns op haar gezicht. Ze zal misschien ook wel eens normaal tegen me hebben gedaan, maar ik herinner het me niet.’

Er is natuurlijk nog een hoofdpersoon: de auteur. Daar gebeurt maar weinig mee. Van haar horen we geen jeugdherinneringen, geen emoties, geen antwoorden op vragenlijstjes en geen dieper inzicht dan dat ze weliswaar niet veel verschil ziet tussen zichzelf en de anderen maar dat ze zich toch maar liever niet laat opnemen. De passages uit haar dagboek zijn zo gekortwiekt dat ze nauwelijks betekenis hebben.

Jantiene van Aschs schrijft slordig. Ze kent het verschil tussen ‘dat’ en ‘wat’ niet, ze schrijft ‘waarvan’ als ze ‘van wie’ bedoelt, en ze verhaspelt staande uitdrukkingen. Daarbij ontbreekt in een groot aantal zinnen het werkwoord. Dat versterkt de indruk, dat het hier om een tijdschriftartikel in voorbereiding gaat. Intermezzo had een fraai artikel kunnen worden, nu is het een boek. Een dik pak aantekeningen.

■