Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

Op zoek naar de met goud beladen muilezels
Tragische avonturenroman van Graham Greene

The captain and the enemy door Graham Greene Uitgever Reinhardt Books, 189 p., f 47,10

Martin Koomen

Tijdens een televisieuitzending die de BBC laatst aan Evelyn Waugh wijdde, bleek hij tot de geïnterviewden te behoren: Graham Greene. De inmiddels vierentachtigjarige Greene had er blijkbaar geen zin in gehad een volledige cameraploeg met alle bijbehorende parafernalia het hoofd te bieden, zodat we hem enkel maar hóórden. Daarbij kon de blik evenwel rusten op een recente foto van de man die aan het woord was, met nog weer wat méér rimpels dan we ons al herinnerden van andere portretten. Misschien was het meest treffend de confrontatie met Greenes stem: wat hij ermee zei sneed onverminderd hout, natuurlijk, maar het was nu toch wel echt de stem van een oude vermoeide man.

De lezer van The Captain and the Enemy, Greenes jongste roman (zijn vierentwintigste, als we twee vroege werken die Greene nooit meer herdrukt wil zien buiten beschouwing laten), merkt daarin niets van vermoeidheidsverschijnselen. Wel is van het begin af duidelijk dat het een oude vakman is die we hier volgen.

In enkele snelle, vaardig geschetste taferelen verneemt men hoe de eenentwintigjarige vertellersfiguur als jongen van twaalf door een geheimzinnig sujet genaamd ‘de kapitein’ van zijn kostschool werd opgehaald, waarbij deze de jongen liet weten dat hij hem had gewonnen bij een spelletje triktrak met zijn vader. Of gebeurde dit bij een partij schaak, zoals verderop in het vertelsel de vader beweert?

Hoe het ook zij, de machinaties van de kapitein worden door de jongen als heilzaam ervaren, want op school was hij toch maar een outcast. De reden van dat laatste: de tante van de jongen, die zich na de dood van zijn moeder enigszins om hem bekommerd had, placht bij haar schaarse bezoekjes aan zijn kostschool brood en melk voor hem mee te nemen, inplaats van hem te trakteren op een lunch in een restaurant. Het is een mooi voorbeeld van Greenes van illusies verstoken visie op de wereld, een wereld waarin de meest triviale oorzaken zulke gevolgen kunnen krijgen, want eigenlijk is de jongen een typische buitenstaander gebleven. In ieder geval, de kapitein is wel een heel ander type dan die tante, want wat doet hij: hij bezorgt zichzelf en zijn jeugdige beschermeling een voortreffelijke maaltijd in het hotel waar het duo zich voor die eerste nacht heeft ingeschreven - om vervolgens nog dezelfde avond ijlings met hem de trein naar Londen te nemen, onder achterlating van een valies gevuld met bakstenen.

De laconieke wijze waarop de verteller deze openingstonelen van zijn geschiedenis ontvouwt, zou de lezer even in de waan kunnen brengen dat hij in zomaar een krankzinnige klucht is beland, maar eigenlijk zijn er meteen ook al ondertonen die naar een wredere werkelijkheid verwijzen: tenslotte is het niet alleen in kluchtverhalen mogelijk je op onverantwoordelijke wijze van een ongewenst kind te, ontdoen. Al vorderend met de lectuur doe je als lezer de verbazingwekkende ontdekking dat het kluchtige karakter is verdampt terwijl de vertellerstoon toch geheel dezelfde is gebleven; je beseft dat juist die laconieke toonhoogte eerder tragisch is, omdat zij berust op het ontbreken van illusies, ook bij de jeugdige verteller.

De kapitein laat hem achter in een morsige souterrain woning, min of meer als geschenk aan een jonge vrouw genaamd Liza die hij moeder moet noemen. Tussen Liza en de kapitein - die haar nu en dan geheimzinnige geldzendingen doet toekomen, stellig onrechtmatig verkregen - bestaat een band van echte en onbaatzuchtige liefde. De levenswandel van de kapitein echter maakt het hem onmogelijk op één adres te blijven en met Liza's liefde voor haar innemende schurk is angst verweven: hopeloos onontwarbaar.

Jongensboeken

De jongen komt er achter dat de kapitein er meer dan één naam op nahoudt, met de bijbehorende indentiteit. Voor de jongen kan dit enkel maar 's mans onweerstaanbaarheid verhogen. De kapitein is voor hem als een figuur in zijn jongensboeken: ‘Hij was een avonturier, hij hoorde tot die wereld van Valparaiso waarover ik als kind had gedroomd en net zoals de meeste jongens gaf ik gehoor, denk ik, aan de aantrekkingskracht van het mysterieuze, onzekerheid, de afwezigheid van monotonie, het allerergste kenmerk van het gezinsleven.’

Ook de jongen zelf trouwens lijkt met een meervoudige identiteit te zijn opgezadeld. Heette hij op school ‘Baxter Three’ (om hem te onderscheiden van twee andere leerlingen met de familienaam Baxter) en luidde zijn voornaam toen nog ‘Victor’, in de souterrainwoning wordt hij nooit anders dan ‘Jim’ genoemd. Later lukt het hem met een verzonnen bericht een baantje als verslaggever bij een krant te krijgen: een betaalde verteller van verzinsels met, net als de bewonderde kapitein, een ‘handig beetje oneerlijkheid’. Nog weer later volgt hij de kapitein naar Panama. In dat oord, gelegen op hetzelfde continent als de gedroomde wereld van Valparaiso, blijkt de kapitein zijn loopbaan als avonturier af te ronden: hij is betrokken bij de smokkel van wapens voor guerrillastrijders die zich keren tegen de door de Amerikanen gesteunde dictators' van Latijns Amerika.

In een essay over Charles Dickens heeft Greene ooit geschreven: ‘(..., de creatieve schrijver merkt zijn wereld voor eens en altijd op in de kindertijd en adolescentie’; uit andere uitlatingen van hem blijkt hoe beslissend Greene zelf de invloed vindt die hij in zijn jeugd heeft ondergaan van toen door hem gelezen avonturenverhalen: van Rider Haggard, John Buchan en anderen. De jonge vertellersfiguur uit The Captain and the Enemy heeft Haggards King Solomon's Mines vier keer gelezen en zijn eigen verhaal bevat een reeks subtiele verwijzingen naar de codes van zulke avonturenboeken (het doorzoeken van het Londense huis is ‘als het ontdekken van Afrika’; de kapitein sjouwt een baal dekens mee ‘als een inheemse drager’ enzovoort).

Graham Greene

Maar eigenlijk is er niets op tegen heel het werk een avonturenverhaal te noemen: het spannende verslag van een speurtocht naar het onvergetelijke beeld van met goud beladen muilezels, een beeld door de kapitein ooit de jongen voor ogen getoverd, toen zij spraken over het geheimzinnige Zuid-Amerika. De wens van de verteller om schrijver te worden, wordt rechtstreeks in verband gebracht met datzelfde magische beeld: ‘Leek ik, in mijn wens om woorden te vinden, niet een beetje op de kapitein in zijn eeuwige zoeken naar de muildieren die goud droegen?’

De wereld die Graham Greene schept in The Captain and the Enemy is tegelijkertijd reëel (onze eigen wereld, met inbegrip van het krantenieuws over de gevolgen van Amerikaans imperialisme) en surreëel: een rijk van de verbeelding waar alles mogelijk lijkt, waar je even snel en makkelijk van identiteit verandert als de kapitein, en waar de republieken van Midden- en Zuid-Amerika niets anders zijn dan een exotische en romantische droom. En is niet iedere schrijver, net zoals de verteller hier, uiteindelijk een eenling en een ‘outcast’: gedoemd tot waarnemen in plaats van deel te nemen?

Het is Greene gelukt om al de hem obsederende thema's in deze kleine roman te verenigen als kleuren in een kristal: een flonkerend kleinood.

■

‘De kapitein en de vijand’ verschijnt deze maand bij uitgeverij Bert Bakker, f 29,90