Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 3]

Zwelgen in het oeverloze
Het dikke denken van Jeroen Brouwers

De zondvloed door Jeroen Brouwers Uitgever De Arbeiderspers, 762 p., f 49,50, gebonden f 69,50

Frans de Rover

De nieuwste roman van Jeroen Brouwers, De zondvloed, is - en hoe kan het anders bij een aeuvre-bouwer als Brouwers - op verschillende manieren met zijn overig werk verbonden. Het woord ‘zon’ kwam ook al voor in zijn boeken Zonsopgangen boven zee (1977), Het verzonkene (1979) en Bezonken rood (1981): alle drie (pseudo-)autobiografieën. Deze roman sluit daarbij in ieder geval thematisch naadloos aan: wederom een sterk autobiografisch getint geschrift. Blijkens de datering schreef Brouwers er aan van 1981 tot 1988. Maar ook in nog ander opzicht draagt de titel betekenis en dan doel ik op de schrijfwijze van Brouwers die mij soms wel, maar vaak niet kan bekoren: het zwelgen in het oeverloze, het mateloze, het letterlijk ‘zondvloedachtige’ karakter van zijn stilistische erupties en details. In dat opzicht geldt voor zijn nieuwste roman meer dan ooit: nomen est omen.

Ook andere hedendaagse schrijvers zwelgen in details - ik denk alleen maar aan A.F.Th. van der Heijden in diens, blijkens recente uitspraken, nog immer in omvang uitdijende trilogie De tandeloze tijd. Maar in diens geval zijn het details die iets nieuws toevoegen aan de verhaaldraad. Bij Brouwers zijn het details die de verhaaldraad vertragen, stilzetten, herhalen. Daarmee heb ik mijn belangrijkste bezwaar tegen De zondvloed geformuleerd: ik weet inmiddels wel dat Brouwers virtuoos het schrijfhout hanteert, maar wanneer die vaardigheid in zo'n zondvloedgolf over je heenkomt, dringt zich onwillekeurig het spreekwoord aan je op ‘van dik hout zaagt men planken’.

Een voorbeeld van het wat dikke Brouwersdenken wordt al direct door de structuur van de roman gepresenteerd: drie delen - omsloten door een bezwerend ‘Ararat’ - die hoofdstukken met titels als ‘Het gebeuren’, ‘De evenaar’, ‘Het symfonion’, ‘Orpheus’, ‘De verdwijning’, ‘Twee werelden’ en ‘Het dolen’ omvatten, weer onderverdeeld in subhoofdstukken waaruit blijkt dat Brouwers met moeite een eind aan zijn verhaal weet te maken: ‘Ongeveer het laatste hoofdstuk’, ‘Misschien het laatst hoofdstuk’, ‘Voorlaatste hoofdstuk’, ‘Laatste hoofdstuk, voorlopig’.

Thematisch is de invulling voor de geoefende Brouwers-lezer geen onbekend terrein: de oorlogssituatie als kind in ‘ons Indië’, de repatriëring gevolgd door een gruwelijke kostschooltijd in goed roomse traditie in Nederland, de ambities, ook op het gebied van de liefde, van een schrijver anno-nu. Voor dit laatste schrijven we dan 1973. Brouwers publiceert in dat jaar zijn novelle Zonder trommels en trompetten, die door de literaire kritiek lovend ontvangen wordt. Voor het eerst voelt hij zich in zijn schrijversambitie bevestigd, maar dat wil nog niet zeggen dat hij als een opgewekt man door het leven gaat. Integendeel. ‘Het was het jaar dat ik drieëndertig was geworden - het rampenjaar in mijn leven tot dusver: alle kabels waren doorgehakt, alle ankerkettingen doorgeroest, alle schepen gezonken - de tijd voor de balans was aangebroken, het was tijd voor conclusies.’ Onder een afdak achter het boshuis (beter: boshut) waarin de schrijver zich van de wereld heeft teruggetrokken staan dozen met enkele tientallen flessen jenever opgeslagen, maar de dagelijkse liter brengt nimmer de zo verlangde definitieve slaap of roes: in de meest wanordelijke en ranzige omstandigheden ontwaakt de schrijver steeds weer (of nog) ‘levend’ en zich bewust van zijn ellendig lot. ‘Er werd klaarblijkelijk nog iets van mij verwacht: - misschien moesten er in de toekomst toch nog dingen door mij worden geschreven die niemand anders dan ik zou kunnen schrijven, of willen schrijven, of durven schrijven...’

Voorwaar een reviaans intro, maar dat blijkt wat misleidend: weliswaar heeft het hele verhaal een sterke ondertoon van zelfbeklag en wanhoop, maar dan zonder de ontsnappende (bevrijdende) reviaanse ironie die dit soort gevoelens nog versterkt. Bij het lezen van Brouwers daalt een loodzware ernst op je neer.

Nieuw gum

De literaire schatplichtigheid vind ik trouwens ook een niet gering bezwaar van dit boek: Brouwers leunt toch in die mate op Reve voor zijn levensgevoel en op Mulisch voor de formulering van zijn ideeën over het schrijven, dat ik regelmatig verzucht: verzin eens iets origineels. ‘Waar is de schrijver, en welke is zijn werkelijkheid? Zijn werkelijkheid is: de onwerkelijkheid die hij neerschrijft. Hij en zijn eigen tegendeel. Naarmate de schrijver schrijft, gumt hij zichzelf uit.’ Ik snap wel wat hier staat (en wat door Mulisch met soortgelijke woorden bedoeld is), maar ik kan het niet in verband brengen met het verhaal als zodanig. Ook nu weer geldt dat Brouwers' overdaad schaadt: bij Mulisch staan dergelijke uitspraken in zijn essays, of in ironische toonzetting in zijn verhalend werk. Ik denk aan een uitspraak in De elementen dat iemand die een schrijver wil worden, dat nooit wordt: je bent het altijd al geweest - of niet. Brouwers is al te opzichtig bezig verslag te doen van het eerste. Wanneer hij dan honderd bladzijden na zijn hierboven geciteerde uitspraak opmerkt: ‘Ik heb voor een nieuw, groot stuk gum gezorgd. Ik heb een nieuw groot stuk gum. Ik heb een nieuw gum. Ik heb een gum...’, heb ik op dat moment de onbedwingbare lust hem toe te roepen: ‘Gebruik het dan, gebruik het, had het maar gebruikt!’

Bijna tien jaar geleden deed Brouwers van zich spreken door nog op een andere manier met het lawaai van ‘trommels en trompetten’ aandacht te trekken: in de 250ste aflevering van Tirade verketterde hij de literatuur van de jaren zeventig als een ‘tot een jongetjes- en meisjesliteratuur verworden stinkliteratuur’ en riep hij op tot Schoonheid en Properheid, tot ‘een volwassen meneren- en mevrouwenliteratuur (...). Kome nu: De Nieuwe Revisor’. Hoewel bij nadere beschouwing nogal eenzijdig en vertekend was (maar dat is het goed recht van een polemist a la Van Deyssel), kon ik het in grote lijnen met hem eens zijn. Niets is voor literatuur zo funest als het credo: ‘Doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg.’ Ik weet niet of Brouwers de rol van die Nieuwe Revisor vervuld heeft, maar van de platte ongein van de Heeresma-adepten zijn we verlost. Literatuur is pathos - ik geef het Brouwers zonder meer na. Maar toch... minstens moet mij van het hart dat met een boek als De zondvloed de grenzen van deze opvatting toch wel gemarkeerd zijn. Met name de passages over Indië kunnen mij nu evenmin overtuigen als indertijd dergelijke passages in Bezonken rood (1981). Ik twijfel niet aan de integriteit van Brouwers, ik twijfel aan de werking van pathos en retoriek bij het weergeven van zulke herinneringen. Getuige indrukwekkende boeken als De laatste deur (1983) over ‘literaire’ zelfmoorden, zijn biografie van Helène Swarth (1985), zijn vermakelijke twee delen Kroniek van een karakter (1986, 1987), lijkt mij Brouwers kunnen en kracht meer in het genre van het essay en de brief te liggen dan in dat van de fictie.

Jeroen Brouwers - Tekening Siegfried Woldhek

Ik wil geen misverstand wekken: in een zo overvol boek als De zondvloed staan natuurlijk ook stukken die zonder meer meeslepend zijn. Ik bedoel bijvoorbeeld de verhaaldraad waarin de hopeloze compromisloze liefde voor de vrouw Nachtschade beschreven wordt: zij herkent zich in ‘het meisje zo mooi als de dood’ uit Zonder trommels en trompetten. De autotocht van de schrijver - een fles jenever onder handbereik - naar zijn uitgever, in wiens kantoor hij een eindeloze liefdesnacht met Nachtschade denkt te gaan beleven, en vooral de autotocht terug met een absurd ongeval en een halve verkrachting door een stelletje rijksweg- en motelhoeren, worden met grote verbeeldingskracht weergegeven. Hier is Brouwers op zijn best, omdat in de stijl nu de ironie voor een verlichting van de ernst zorgt. (Maar als ik vervelend wil worden, kan ik zeggen dat de scène met de agressieve hoeren toch wel verdacht veel lijkt

Vervolg op pagina 14