Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 3]

Feministe voor halve dagen
Een brave biografie van Annie Romein-Verschoor

Annie Romein-Verschoor 1895-1978 Twee delen: ‘Leven en Werk’ 494 p., ‘Noten en commentaar’ 223 p. door Angenies Brandenburg Uitgever De Arbeiderspers, Open Domein, f 68,50

Liesbeth Koenen

Zuinig was ze, en vlijtig. En ook een beetje een stijve taart. Zuiniger, vlijtiger en veel meer een taart dan je uit Annie Romein-Verschoors eigen beschrijving van haar leven (in Omzien in verwondering, net uitgebracht tn een goedkope en in ieder geval in mijn exemplaar slecht beïnkte herdruk) zou opmaken. Iemand anders heeft haar leven zo juist nog eens opgeschreven en daarmee bijgekleurd: Angenies Brandenburg, onder de simpele titel Annie Romein-Verschoor, 1895-1978, Leven en werk.

Weet je meer van Annie als je nu ook de biografie hebt gelezen? Zeker. Is het de moeite waard om die dingen te weten? Ik vind van wel. Maar daarvoor is wel een al bestaande interesse voor de vrouw en het fenomeen Annie Romein-Verschoor noodzakelijk. Wie nog met haar moet kennismaken zal enthousiaster worden van de autobiografie dan van de biografie. Natuurlijk, het is lastig opboksen tegen een talent als Annie Romein-Verschoor. Annie kon schrijven: ook al doet haar woordgebruik nu soms gedateerd aan, en al is niet alles wat ze ooit schreef even sterk, haar eigen levensverhaal sleept je onherroepelijk mee. Brandenburgs verhaal doet dat veel minder, en voor zover dat wel gebeurt is het eerder als een soort afgeleide van Omzien in verwondering dan op eigen kracht. Niet alleen omdat het stilistisch niet zo fraai en speciaal aan het begin nogal wijdlopig is - daar valt wel overheen te komen - maar ook omdat er geregeld iets mis is met de toonzetting van Brandenburgs levensbeschrijving.

Pas bij het lezen van het deel Noten en commentaar kon ik precies formuleren waar het kregelige gevoel dat Leven en werk opriep vandaan kwam. Het is Brandenburgs braafheid. Ze heeft, zo zegt ze zelf, ‘deze biografie zo “wetenschappelijk” mogelijk trachten te schrijven’. Daaronder verstaat ze zo te zien in ieder geval een keurige verantwoording van haar werk in de vorm van een indrukwekkend aantal noten. Uitstekend, niets op aan te merken. Maar ook het commentaar met bijvoorbeeld een samenvatting van literatuur over auto- en biografieën, dagboeken en andere ‘ego-documenten’ zal als ‘wetenschappelijk verantwoord’ bedoeld zijn. Dat commentaar staat voor een groot deel vol met dingen die iedereen kan verzinnen (herinneringen zijn gekleurd, een brief is iets anders dan een dagboek, een autobiografie is geen roman), en is verder een opsomming van wat anderen er over gezegd hebben. Saai om te lezen omdat kritische zin ontbreekt. En dat wordt helemaal kwalijk zodra Brandenburg allerlei theorieën en theorietjes als feiten gaat behandelen. Of het nu gaat om het structuralisme of de psychoanalyse. Brandenburg doet alsof het jaartallen en cijfers zijn. Het ontzag voor ‘die en die’ die ‘zus of zo’ heeft gesteld, óók in de eigenlijke biografie, doet veel te veel denken aan de instelling van een tweedejaars studente. En Annie zou dat niet bevallen zijn.

Want kritisch en veeleisend was Annie Romein-Verschoor. Niets moest ze hebben van bijvoorbeeld al die dametjes die zich alleen maar optutten of de hele dag aan het huishouden besteedden. Dat ‘optutten’ zat hoog, maar ook diep. Brandenburg maakt duidelijk dat Annies moeder niet, gewoon het loeder en het secreet was waar haar dochter haar voor aanzag, maar een zwaar gestoorde vrouw met verschrikkelijke seksuele frustraties. De scènes waarbij moeder Verschoor half naakt boven aan de trap beurtelings bad en onvoorstelbare schunnigheden uitbraakte moeten hartverscheurend geweest zijn. Annie zelf rept er niet over. Brandenburg heeft ze opgetekend uit de monden van de andere kinderen Verschoor. Annie keerde zich al heel jong af van haar moeder en daarmee (maar wie zal het zeggen) van zo'n beetje iedere vorm van lichamelijkheid. Niet alleen moest ze naar het schijnt weinig van seks hebben (tot verdriet van echtgenoot Jan, wiens ‘inzinking’ in 1932 daar veel mee te maken moet hebben gehad), ook gewoon knuffelen en aanhalen van man of kinderen was uit den boze.

Afdragertjes

Haar uiterlijk is nog een verhaal apart. Zelf was ze er heilig van overtuigd niet aantrekkelijk te zijn, ook al tonen portretten van alle leeftijden bepaald een mooi gezicht. Ze droeg de overtuiging dat ze lelijk was haar leven lang uit. Door zich gruwelijk te kleden in consequent scheefhangende afdragertjes van anderen, door expres niets aan haar figuur te doen, door zich uitsluitend voort te bewegen op van die ‘verstandige’ platte schoenen, door geen andere make-up dan een klein wenkbrauwpotloodje te gebruiken. En door zich wild te ergeren aan vrouwen die zich wel graag mooi aankleedden en opverfden. Dat was allemaal taboe. Overal zag ze ‘de vrouw als lustobject’ in. Zelfs de Libelle was in Annies ogen pornografisch. Enfin, ze zou waarschijnlijk weinig begrepen hebben van hedendaagse feministes die zich ook wel eens vrouw van de wereld voelen en daarom Cosmopolitan lezen.

Waar Annies hekel aan vrouwen die al hun tijd verbeuzelden met ‘huishouden doen’ vandaan kwam wordt niet duidelijk. Toch heeft dat gezorgd voor het beeld dat momenteel het sterkst van haar leeft: dat van feministe. En ze was dat echt. Niets scheen haar natuurlijker voor te komen dan dat ze zelf ‘werkte’, dat wil zeggen: voornamelijk artikelen schreef voor de meest uiteenlopende bladen. Recensies, beschouwingen, reisbrieven. Literatuur en ‘sociaal-maatschappelijke’ ontwikkelingen waren haar terreinen. Met geschiedenis hield ze zich vooral in coprodukties met haar echtgenoot bezig. Want Jan Romein was de echte historicus van de twee, Annie was uiteindelijk ook in de letteren afgestudeerd en gepromoveerd op een proefschrift over wat nu ‘vrouwenliteratuur’ zou heten.

Feministisch dus in haar stellige idee dat vrouwen die voor de kost werken normale vrouwen zijn. Haar gevechten met tijdschriften over slechte betaling passen daarbij. Maar ze was ‘het meisje voor halve dagen’, zoals ze het zelf noemde, feministe voor halve dagen zou je ook kunnen zeggen. Naast het werk was er het gezin. En dat moest ook. Dat had ze altijd gewild. Maar het stond buiten kijf dat gezin en huishouden volledig hdar taak waren. Dochter Annelies (die een nogal moeizame verhouding met haar moeder had en tot op de dag van vandaag nooit een boek leest) zag haar dan wel als ‘die rug’, de rug keerde zich altijd om naar de kinderen als ze binnenkwamen. Dat hoorde zo. Al was het alleen al om te zorgen dat de kinderen vader niet lastig zouden vallen.

Ook als je uitgaat van de normale rolpatronenverdeling in die tijd, had Annie het bepaald niet getroffen met Jan. Hij komt uit Brandenburgs boek naar voren als een volstrekte neuroot die geen geluidje verdraagt en die, ik noem maar een voorbeeld, om vijf voor halfzes een borrel afslaat, maar er om klokslag halfzes absoluut een voor zijn neus moet hebben. Iedere dag. En na tien minuten de tweede. En 's middags, 's morgens, 's avonds werken, werken, werken, achter zijn grote bureau. Geen toegewijdere vrouw te verzinnen dan Annie. Hoe ze haar eigen behoefte aan zelfstandigheid en werk ooit heeft kunnen rijmen met de continue zorg die Jan vroeg is mij een raadsel gebleven. ‘Dat deed je gewoon’ en ‘dat was normaal in die tijd’ zijn daarvoor niet afdoende: Annie deed zoveel dingen die anderen niet deden en die helemaal niet normaal waren in haar tijd. En loyaliteit is een mooi ding, maar Annie moederde in alle opzichten over haar Jan, tot ver na zijn dood toe. Want wie aan Jan kwam, kwam aan Annie. Waar er ook iets verscheen over Jan, Annie had altijd haar commentaar in de vorm van een brief of een weerwoord klaar. Dat heeft iets aandoénlijks, maar ook iets irritants. Vanwaar deze vergaande afhankelijkheid, vanwaar deze heiligverklaring?

Annie Romein met twee van haar kleinkinderen, 1962

Anderzijds is ze stiekem toch wel opgelucht als Jan dood is, hoe erg ze hem ook mist. Ze geniet ervan de afwas dagen te laten staan en troep te laten slingeren. Bovendien, heel belangrijk, wordt het voor kinderen en kleinkinderen veel aantrekkelijker op bezoek te komen nu ze niet meer stil hoeven te zijn voor ‘vader’ en ‘vava’. Was Annies verhouding met haar kinderen niet bepaald onproblematisch te noemen (kinderen van beroemdheden schijnen nooit een makkelijke jeugd te mogen hebben), met haar kleinkinderen is er geen vuiltje aan de lucht. Ze vind het heerlijk ze te zien, slooft zich enorm uit met flensjes en bessenjam en spelletjes, is kortom een veel betere oma dan moeder. De zakelijkheid waarmee ze haar eigen huishouden aanpakte om ook nog te kunnen werken, leidde tot een zekere kilheid die in de omgang met de kleinkinderen totaal ontbreekt. Die komen immers maar even, daarna kan ze weer verder werken.

Bekvechten

Annies werklust dwingt respect en jaloezie af. Tot vlak voor haar dood gaat ze nog door met artikelen schrijven en aantekeningen maken. In de tachtig is ze, en helemaal gegrepen door de Molukse treinkaping in 1977. Medebewoners van het Rosa Spierhuis die in een gesprek doodleuk overstappen van de ontwikkelingen rond de kaping naar hun eigen lichamelijke kwaaltjes kunnen op haar diepe minachting rekenen. Pijn en ziekte (en ze heeft haar portie daarvan wel gehad met malaria-aanvallen, met een gebroken heup en later een gebroken been, met maagzweren) duwde ze zelf altijd weg, en het laatste wat ze wilde was dat haar wereldbeeld zich verengde tot het bejaardentehuis. In het toen net geopende Rosa Spierhuis vocht ze voor een betere leiding en voor het recht op een gewoon leven, al was ze dan oud. Vechten kon ze goed. Ook bekvechten. Het was geen dame om tegen je te krijgen. Ze was fel, scherp en ijskoud als ze vond dat het moest. En dat vond ze vrij vaak.

Dat is nog het beeld dat blijft hangen na het lezen van Brandenburgs biografie: niet alleen dat zuinige (onder oude jassen van een ander een stuk aanzetten, 's ochtends goedkope thee, 's middags dure), vlijtige en stijve, ook het felle, betrokkene, kritische. Annie Romein was veel meer een kreng dan ze zelf in Omzien in verwondering liet blijken (dat is ook niet een eigenschap die iemand zichzelf snel zal toedichten, of zelfs maar bij zichzelf zal constateren), maar ze was tegelijkertijd ook veel liever. Vooral voor haar kleinkinderen. De band die Brandenburg schetst tussen Annie en haar oudste kleinkind Hester is niet anders dan ontroerend te noemen. Dat is het moment van haar dood ook: Annie krijgt een hersenbloeding terwijl ze zit te wachten op Wim Hora Adema met wie ze samen naar haar televisieportret in dè serie Markant zal gaan kijken. Wim vindt haar in een coma waar ze niet meer uitkomt.

Dat de biografie van Brandenburg over Annie Romeins hele leven gaat is een groot voordeel. Het bevredigt de behoefte te weten ‘hoe het nu verder gegaan is’ nadat Omzien af was. Een ander voordeel zijn de talloze zaken en feiten die Brandenburg rechtgezet heeft (bijvoorbeeld de leugen over het lidmaatschap van de communistische partij, dat tien jaar langer geduurd heeft dan Annie altijd beweerde) en de indruk die ze weet te geven van hoe anderen over Annie dachten. Het historische beeld van de eerste helft van deze eeuw dat Brandenburg schetst, vind ik nogal oppervlakkig, maar goed, Brandenburg is ook neerlandica en geen historica. Feit is dat ze bergen werk verzet heeft waar anderen de nodige uren plezier aan kunnen beleven. Werk dat alles bij elkaar maakt dat je het jammer vindt dat Annie Romein-Verschoor er niet meer is. Geen meningen, commentaren en geschriften over de actualiteit meer. We moeten raden naar wat ze ervan zou denken.

■