Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[De feiten, niet het oordeel - vervolg]

ging van de atomaire vernietigingswapens, alle conflicten tussen de grootmachten uit de wereld geholpen moeten worden. Het mocht echter niet zo zijn. Met name van Amerikaanse kant werden alle initiatieven van Churchill van de hand gewezen, en toen hij eenmaal de instemming van Eisenhower had verkregen rebelleerde zijn eigen kabinet.

Zo trad hij in april 1955 dan toch af. Gedesillusioneerd omdat hij niet in staat was gesteld zijn rol als vredesengel te vervullen en met bange voorgevoelens voor de toekomst. ‘I don't believe Anthony can do it,’ verzuchtte hij nog aan de vooravond van zijn aftreden, alsof hij Edens geestelijke instorting ten tijde van de Suez-crisis al voorvoelde. Die nederlaag van het zo trotse Britse imperium maakte hij nog zeer bewust mee (hij was nog steeds lid van het Lagerhuis voor zijn district Woodford), maar er iets aan veranderen kon ook hij niet meer. Zijn rol op het wereldtoneel was nu echt uitgespeeld en de lichamelijke en geestelijke achteruitgang maakte ook een verdere rol in de Britse politiek onmogelijk. In 1959 stond Churchill voor het laatst kandidaat voor het Lagerhuis; in 1963, hij was inmiddels achtentachtig jaar oud, zag hij er maar verder van af. Op 24 januari 1965 kwam het inmiddels langverwachte einde.

Varkentje

Gilbert beschrijft ook in dit afsluitende deel alles weer zeer minutieus en consciëntieus. Churchills persoonlijke archieven, aangevuld met dagboekaantekeningen van zijn naaste medewerkers staan borg voor menig prikkelend detail. Zijn brieven aan zijn vrouw die hij meestal ondertekende met de tekening van een varkentje zijn dit keer inclusief varkentje afgedrukt. Irritant daarentegen blijft Gilberts ontwijken van elke discussie met anderen die over Churchill gepubliceerd hebben. In de in dit deel behandelde periode nodigt daar bijvoorbeeld de Woodford-controverse toe uit. Tijdens een toespraak in zijn kiesdistrict in 1954 onthulde Churchill dat hij in het voorjaar van 1945 de instructie had gegeven Duitse troepen niet langer te ontwapenen, maar gereed te houden voor inzet tegen de Sovjetunie. Het rumoer dat hierop volgde leidde tot een langdurige zoekactie in de archieven van Whitehall naar de betrokken instructie, die echter zonder resultaat bleef. De kwestie verdween weer uit de belangstelling, hetgeen door Gilbert net als het voorafgaande getrouw wordt weergegeven. Wat echter ontbreekt is een discussie met de Amerikaanse historicus Arthur L. Smith Jr. die in 1977 in Churchill's German Army de Woodford-speech als uitgangspunt nam voor een reconstructie van Churchills anticommunisme en zijn belangrijke rol bij het ontstaan van de koude oorlog. Smith wordt gewoon genegeerd en dat is onbevredigend.

Churchill en zijn vrouw in 1950

Een van Churchills bezigheden na zijn definitieve afscheid van de actieve politiek in 1955 was het toezicht houden op de bewerking van zijn zesdelige oorlogsmemoires tot één handzaam deel. Die bewerking verscheen in 1959. Het zou aanbeveling verdienen, zonder enige afbreuk te doen aan zijn nu geleverde prestatie en het monument dat hij gecreëerd heeft, als Gilbert zich thans aan eenzelfde taak zou zetten. Zijn kennis van zijn onderwerp moet hem in staat stellen, met weglating van alle nu geboekstaafde details, een korte monografie te schrijven over Churchill waarin hij één stap verder gaat dan hij tot nu toe gegaan is. Mocht het ervan komen dan kan hij in ieder geval op één enthousiaste lezer rekenen.

■