Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 3]

Het vervreemdbare recht op promiscuïteit
Hoe het onderwerp aids in de literatuur is doorgedrongen

Wim Hottentot

Van 17 tot 22 oktober vindt in Rotterdam het ‘Satisfiction-festival of Lesbian and Gay Writing’ plaats (De Doelen, Rotterdamse Schouwburg, Theater Lantaren/Venster). Homoseksuele schrijvers en dichters uit heel Europa, onder wie Dominique Fernandez, Maureen Duffy, Michael Carson, zijn aanwezig om lezingen en workshops te houden, er zijn toneel- en filmvoorstellingen, forumdiscussies en openbare interviews. Het volledige programma-overzicht is te vinden in het oktober-nummer van Homologie. In deze Boekenbijlage, die gedeeltelijk in het teken van ‘Satisfiction’ staat, een interview met Alan Hollinghurst (bekend van The Swimming-Pool Library) en een bespreking door Gerda Meijerink van het boek Männerweiblichkeit van Gerhard Härle - een schrijver die ook in Rotterdam zal zijn. Wim Hottentot ging na hoe het onderwerp ‘aids’ zijn intrede in de literatuur heeft gedaan en schreef een essay over de veranderingen die in de recente homoliteratuur onder invloed hiervan zijn opgetreden.

De aids-lappendeken zoals die in Washington uitgespreid ligt
FOTO ANP

Op 1 juli 1988 behoorde in Nederland drieentachtig procent van de officieel gediagnostiseerde gevallen van aids tot één zogenaamde ‘risicogroep’: die van de mannelijke homoseksuelen. Aids is in Nederland (anders dan bijvoorbeeld in Afrika) een ziekte van volwassen mannen, vooral van mannen die wel eens (of: vaak) anaal seksueel contact met andere mannen hebben gehad. Die groep is niet dezelfde als de groep van alle homoseksuele mannen: er vallen ook mannen onder die zichzelf niet als homoseksueel (wensen of durven te) definiëren, terwijl homoseksuelen die nooit anaal contact hebben (gehad) erbuiten vallen. Die laatste groep is naar mijn indruk in Nederland traditioneel veel groter dan men denkt. Dat verklaart mede waarom de epidemie zich hier langzamer verbreidt dan bijvoorbeeld in Frankrijk en de Verenigde Staten, waar anale seks door de spraakmakende gay community in de jaren zeventig met een vrijwel mythisch waas is omgeven, als enig mogelijke optie voor de moderne homoseksueel.

De anale sex als mythe: het is een bijna onverdraaglijke ironie dat de Franse filosoof-romancier Guy Hocquenghem, die in zijn roman Ève (1987) het thema aids op uiterst boeiende wijze wist op te nemen, onlangs op tweeenveertigjarige leeftijd overleed aan aids. Onverdraaglijke ironie, omdat Hocquenghem in Le désir homosexuel (1972), in navolging van de Markies de Sade, een filosofische lofzang heeft gezongen op de anale seksualiteit. Ook sprak hij zich daar uit tegen disciplinering (dat wil zeggen verburgerlijking) van het (homo)erotische verlangen en dus vóór het frequent wisselende contact, dat een maximum aan ‘plaisir’ zou garanderen. Het blijkt niet altijd leuk, het plezier.

In de Verenigde Staten gold het recht op promiscuïteit als een van de voornaamste verworvenheden van de jaren zestig en zeventig. Heel wat van de literaire teksten waarin aids wordt ‘verwerkt’ blijkt te gaan over de losse sekscontacten in de homowereld.

Facing It (1984) van de Amerikaan Paul Reed is waarschijnlijk de eerste roman waarin aids, zij het nog wat primitief, wordt gethematiseerd: de hoofdpersoon en zijn omgeving proberen de implicaties van de zo nieuwe diagnose te begrijpen en te verwerken.

Lany Kramer behandelt de kwaal veel fundamenteler. In de roman Faggots (1978) was hij al kritisch over de promiscuïteit, maar hij maakt er in het toneelstuk The Normal Heart (1985) ongeveer het centrale conflict van. Kramer lijkt met zijn J'accuse vooral een subjectief betrokken publiek te hebben willen bereiken, namelijk de homo's zelf.

Het woord ‘aids’ komt in het stuk niet voor, iets wat voor heel wat van de hier te bespreken teksten opgaat. Blijkbaar proberen de schrijvers hun werk daardoor een meer algemene en minder tijdgebonden thematiek te geven: het oeroude paar Eros en Thanatos.

Held van The Normal Heart is de schrijver Ned Weeks, het alter ego van Kramer, zoals duidelijk wordt uit de nog te noemen studie van Randy Shilts. Ned richt, daartoe aangezet door de vrouwelijke arts dr. Emma Brookner, een organisatie op die voorlichting en hulp moet geven aan slachtoffers van de nieuwe ziekte. De organisatie moet ook politieke druk uitoefenen en proberen fondsen los te weken voor wetenschappelijk onderzoek. Er ontstaan grote conflicten over de manier waarop er dient te worden opgetreden. Ned is voor een soort shocktherapie waarbij onveilige seks met de meeste klem ontraden wordt: ‘I am sick of guys who can only think with their cocks.’

De overige bestuursleden menen dat zoiets binnen de homogemeenschap politiek volstrekt onhaalbaar is. Een van hen. Mickey Marcus, stelt retorisch de vraag of Ned wellicht a closet straight is. In de metro verwijt een oude vriend hem: ‘Je verklapt al onze geheimen, je schildert ons als zieken af, je vernietigt de homoseksualiteit.’ Het zijn argumenten die in medische discussies nooit een rol spelen, maar die psychologisch niet snel te ontkrachten zijn. In een van de bestuursdiscussies roept Ned uit: ‘De “gay leaders”, die de filosofie van de seksuele bevrijding hebben uitgevonden, zijn onze dood geworden. Mickey, waarom hebben jullie niet gevochten voor het recht om te trouwen, in plaats van voor de erkenning van het recht op promiscuïteit?’ Mickey reageert later op een manier die, althans voor mij, maar al te begrijpelijk is: ‘Ik heb vijftien jaar van mijn leven gevochten voor ons recht om vrij te zijn en de liefde te bedrijven wanneer en waar we maar wilden (...) En nu vertel jij me dat datgene waarvoor being gay al die jaren heeft gestaan, verkeerd is geweest (...) en dat ik een moordenaar ben. We werden zo onderdrukt! Weet je niet meer hoe het was? Kun je niet zien hoe belangrijk het voor ons is om openlijk te kunnen liefhebben, zonder te verbergen en zonder schuldgevoelens?’ Daar zijn ze weer: verbergen en schuldgevoel, de twee absolute hoofdthema's van de oudere homoliteratuur.

Uiteindelijk wordt Ned uit zijn eigen organisatie gegooid, omdat hij op een kolossale egotrip zou zijn en de seksualiteit weer smerig en verboden zou hebben gemaakt. In een soort apologie wijst Ned het verwijt af. Hij beroept zich op een serie Grote Homo's (Proust, Tsjaikovski, Plato, Lorca, Baldwin, Keynes enzovoort) die geen invisible men waren en verklaart: ‘Alleen als we erkenning eisen van een cultuur die niet louter seksueel is, kunnen we onszelf werkelijk respecteren. Het is er allemaal. We zijn er de hele geschiedenis geweest, maar we moeten het opeisen en vaststellen wie erbij hoorde.’ Een oproep tot culturele homostudies, die mij uit het hart is gegrepen (daarom ben ik zo blij met het Rotterdamse Satisfiction-festival), al word ik wel heel wee van het slot van The Normal Heart: dr. Emma Brookner trouwt Ned en zijn minnaar Felix enkele minuten voor die in het ziekenhuis sterft aan aids. Naar mijn smaak is het toneelstuk te Amerikaans, maar het conflict dat erin wordt uitgevochten gaat ergens over en is heel wezenlijk voor de beeldvorming van de mannelijke homoseksualiteit en voor het zelfbeeld van mannelijke homoseksuelen in de toekomst.

Beproefde techniek

Een ander Amerikaans toneelstuk dat in 1985 in première ging is As Is van William M. Hoffman. Er zijn opvallende overeenkomsten met The Normal Heart, maar het stuk is minder aggressief van toon, heeft meer humoren minder inhoud. De techniek die Hoffman gebruikt is een beproefde waar het om de uitbeelding van mannelijke homoseksualiteit gaat. Je neemt twee sympathieke hoofdpersonen die geheel buiten hun eigen schuld om in de problemen komen vanwege hun homoseksualiteit. Ook Facing It was feitelijk volgens deze techniek gemaakt. In As Is gaat het om een schrijver, Rich, die door iedereen in de steek wordt gelaten als hij aids blijkt te hebben. Alleen zijn ex-vriend Saul, die nog steeds van hem houdt, is bereid zich over hem te ontfermen: I take you as is. Grote delen van het stuk spreken de beide mannen weemoedig over hun heerlijk verleden, toen alles nog kon: ‘God, I used to love promiscuous sex,’ waarop Rich ironisch reageert: ‘Not “promiscuous”, Saul, nondirective, noncommitted, nonauthoritarian.’ Een gezamenlijke zelfmoord, een Liebestod (die ook voorkomt in De roem van de paria van Dominique Fernandez) wordt overwogen als Rich eenmaal in het ziekenhuis ligt. Dat gaat niet door en het stuk eindigt, nee, niet met de dood van Rich, maar met een vrijpartij achter een afschermgordijn op de ziekenzaal terwijl een verpleegster een heel aardige monoloog houdt tot het publiek, waarin ze de relatie tussen Rich en Saul als min of meer voorbeeldig presenteert. Ook hier dus een - zij het indirecte - lofzang op de vaste vriendschap.

Ik ken vrijwel geen literatuur waarin aids voorkomt zonder dat er een direct verband met homoseksualiteit wordt gelegd. Alleen in de door Ron Mooser samengestelde internationale bloemlezing Dit Verval. Verhalen rond een grote ziekte met een kleine naam (1988) staat een drietal Nederlandse verhalen met hoofdpersonen uit andere risicogroepen, te weten de hemofiliepatiënt, de hoerenloper en de drugsverslaafde. Het gaat om de bijdragen van Graa Boomsma, Jan Siebelink en René Stoute. De samensteller zegt in zijn voorwoord dat het hem niet ging om een behandeling van aspecten van het probleem aids, maar om ‘het belichten van facetten van het fenomeen aids vanuit verschillende literaire benaderingswijzen’. De bundel bevat werk van dertien Duitse, Zwitserse, Amerikaanse, Engelse en Nederlandse schrijvers die inderdaad voor een heel gemêleerde cocktail zorgen. Veel van de verhalen hebben iets onalledaags. De Engelsman David Rees beschrijft in ‘Mendocino in oktober’ de terugblik van een aidspatiënt Angus op een niet heel geslaagd liefdeleven. De ziekte blijkt misschien wel een uitkomst. De Duitser Friedrich Kröhnke vertelt in ‘Sacha leeft’ terloops hoe een scholier zijn abstracte schoolkennis over aids niet weet in te passen in zijn eigen leven. Hij verdient er een centje bij door zich te laten pijpen door een oudere man. De Nederlander J.W. Paul laat een drietal vrienden een soort platonische filosofische dialoog houden over aids en zijn gevolgen. De beide Amerikaanse bijdragen van Dennis Cooper en de oude meester James Purdy zijn me wat te gemaniëreerd.

Maar diezelfde Purdy nam een prachtig aidsverhaal op in zijn recente The Candles of your Eyes (1988): ‘Some of these days’. Een twintigjarige, licht gestoorde jongen van de zelfkant gaat, als hij uit de gevangenis komt, op een krankzinnige zoektocht naar zijn ‘hospes’, die hij vroeger heeft bedrogen en bedreigd. Voor de lezer is het duidelijk dat deze man inmiddels aan aids is overleden, maar de jongen zoekt hem in alle homopornobioscopen. In die theaters laat de jongen zich allerlei erg onverstandigs welgevallen. Op het laatst brengt hij er vierentwintig uur per etmaal door. Uiteindelijk wordt hij uitgeput en stervend afgevoerd in een dwangbuis. In het ziekenhuis deelt een dokter hem voorzichtig mee dat hij aan een niet nader aangeduide ongeneeslijke ziekte lijdt. De jongen beschrijft wat er gebeurd is in een soort afscheidsbrief aan zichzelf, waarbij Purdy heel navrant en vernuftig een persoonsverwisseling tussen hem en zijn hospes weet te creëren.

Truttig

In Nederland is het COC al zo'n vijfentwintig jaar een officieel door de overheid erkende gesprekspartner. De georganiseerde homobeweging heeft er steeds binnen een sterk emancipatorisch, dat wil zeggen burgerlijk, kader geopereerd en, het mag met respect worden gezegd, met groot succes. Maar daardoor is er, anders dan vooral in Frankrijk en de Verenigde Staten, voor een meer filosofische of politieke kijk op de homoseksuele daad helaas nooit veel belangstelling geweest. Doe maar gewoon, dan doe je gek genoeg! Een dergelijk beeld van de homoseksualiteit genereert vanzelfsprekend ook een bepaald homoseksueel gedrag en zelfbeeld: wie de Gaykrant wel eens onder ogen heeft gehad, zal moeten erkennen dat dat succesvolle tijdschrift met gemak het meest trutti-

[p. 4]

ge periodiek onder de homobladen van het westelijk halfrond is.

Het lijkt me dan ook onzin dat buitenlandse aidscommissies gezellig naar Amsterdam afreizen om een studie van het zo succesvolle voorlichtingsbeleid te maken: in Nederland was homoseks niet per definitie gelijk aan anale seks. Voor de freudianen onder ons loopt er zelfs een rechte weg van het traditionele calvinistische arbeidsethos - gekenmerkt door typisch Hollandse deugden als zuinigheid, properheid, hang naar orde en een sterk besef van het eigen gelijk - naar gesublimeerde anale erotiek.

Dat vaderlandse voorlichtingsbeleid is trouwens helemaal niet goed: uit angst dat men de al genoemde voornaamste ‘risicogroep’ zal stigmatiseren en uit angst dat men het ding bij de naam zal moeten noemen schiet men voortdurend met een olifant op een mug: ik heb me deze zomer bijzonder opgewonden toen ik in het vliegtuig naar het zuiden in een van die domme reclamefolders die luchtvaartmaatschappijen als zogenaamd voorlichtingsmateriaal aan de passagiers uitdelen, een heel speciaal soort aidstekst onder ogen kreeg: een advertentie van de Nederlandse aidscommissie. Men presteerde het om de woorden ‘(mannelijke) homoseksueel’ of ‘homosekualiteit’ niet te noemen of daar zelfs maar terloops naar te verwijzen (minstens drieëntachtig procent van de gevallen!). Laat staan dat er iets onverhulds over seksuele technieken gezegd werd. Ik zie een parallel in de Verenigde Staten: in de wederom zeer Amerikaanse, dus melodramatische, maar niettemin indrukwekkende en fascinerende documentaire And the Band Played on. Politics, People and the AIDS Epidemie (1987) van Randy Shilts, valt te lezen hoe president Reagan op 31 mei 1987 - toen er 20.849 Amerikanen waren overleden aan het virus, cijfer nu: ongeveer 42.000, begin 1990 dus 100.000 - voor het eerst in het openbaar sprak over aids. De slachtoffers waren, volgens Reagan, hemofiliepatiënten en mensen die om andere redenen een bloedtransfusie hadden gehad, daarnaast echtgenoten van intraveneuze drugsgebruikers, en uiteraard onschuldige kinderen. Het woord ‘gay’ of ‘homosexual’ kwam in de speech niet voor! De geschiedenis herhaalt zich: (mannelijke) homoseksualiteit is weer, zoals vanaf de middeleeuwen tot de negentiende eeuw, het crimen nefanduin, het misdrijf waarover men niet spreken mag. Kwamen we eindelijk uit de kast, worden we er, voor onze eigen bestwil ongetwijfeld, weer in teruggeduwd, om er zachtjes- en zo onopgemerkt mogelijk in dood te gaan. We mochten eens gestigmatiseerd worden!

Niet spreken, wel spreken? Zoals vrijwel steeds is de literatuur de plek waar het meest controversieel en het minst gesimplificeerd wordt gesproken. Ik noemde al Hocquenghems Ève, dat echter een aparte bespreking verdient, maar reken ook Kellendonks spraakmakende Mystiek lichaam tot het beste werk op dit gebied. Sommig werk is te didactisch: De roem van de paria (1987), de al even genoemde roman van Dominique Fernandez, die ondanks interessante aanzetten blijft steken in goede bedoelingen en sjabloonachtige tegenstellingen. Ik schreef erover in deze krant op 19 december 1987. Weinig positiefs valt te zeggen over het opvallend slecht vertaalde De donkere kant van Edmund White en Adam Mars-Jones (1988). White leverde drie rommelige verhalen vol zinloze feiten waarin aids inderdaad voorkomt, maar daarmee is dan ook alles gezegd. Gedenkwaardige uitspraken of visies ben ik er niet in tegengekomen. De vijf verhalen van Mars-Jones zijn beter gestructureerd, maar ook nogal oppervlakkig. Er staat gewoon wat er staat, meestal de ervaringen van een homoseksuele hoofdpersoon, die als buddy of als vriend of seropositief met de ziekte te maken krijgt. Je kunt het je allemaal wel voorstellen, maar mij raakt het niet, omdat het zo gewoon is, zo Nederlands zou ik bijna willen zegen. Het verbaast me dan ook niet dat ik in een van de (betere) homobladen een heel positieve bespreking lees met kwalificaties als ‘aangrijpend’, ‘zeer direct en schokkend’ en ‘integer’.

Didactisch

Belangwekkender vind ik Man tegen man. Gevecht tegen een ziekte (1988) van Alain Emmanuel Dreuilhe. De Franse ondertitel is duidelijker dan de Nederlandse vertaling: Journal de SIDA, de Franse en Spaanse benaming voor aids. Het boek is het autobiografische, sterk didactische verslag van een aidslijder met een literaire tic. Het hele boek is gebaseerd op een uiterst vermoeiende militaire metafoor: aids is de vijand die met alle militaire middelen onschadelijk moet worden gemaakt. De zieke is de wakkere soldaat die weigert te geloven dat hij voor een verloren zaak vecht. Ook in de beide genoemde Amerikaanse toneelstukken verzet de aidslijder zich energiek tegen zijn kwaal. De strijd met de ziekte is ‘een gevecht met het blanke sabel (...) een gevecht van man tegen man’.

Het is het verslag van een insider en het beschrijft de ervaringen, de geestelijke groei, de paradoxale trots op de eigen strijdbaarheid, maar ook het isolement en de angst, waarmee Dreuilhe te maken krijgt. Hij psychologiseert soms raak over de reactie van de niet-getroffenen (die hij een heimelijk gevoel van genoegdoening toedenkt, omdat junks en homo's van alles doen waarvan de nette burger alleen droomt) en van de aidslijder: ‘Meer dan kankerpatiënten of andere zieken achten homoseksuele en verslaafde aidslijders zich schuldig vanwege hun vroegere leefwijze, vanwege hun handelingen die hun gedeeltelijk nog steeds immoreel voorkomen, want het merendeel heeft een traditionele opvoeding genoten waarvan ze zich niet geheel hebben kunnen losmaken.’ De homoseksueel groeit nu eenmaal op in een, althans officieel, heteroseksuele samenleving, waarin - zeker als die homo nog jong en ontvankelijk is - voor een positieve of niet problematische benadering van zijn gevoelens geen ruimte bestaat. Homo's zijn op school, althans officieel, niet langer ‘slecht’, maar natuurlijk wél per definitie ‘de anderen’, want onzichtbaar: zielige homofiele medemensen. In de pauze houden de jongens er onder elkaar wel andere meningen op na: flikkers, aidstijdbommen. Wat voor zelfbeeld kan er onder die omstandigheden ontstaan bij de leerling met de ‘andere’ verlangens?

Tot slot Mystiek lichaam (1986) van Kellendonk. Een boek dat in deze zelfde kolommen bepaald niet onopgemerkt is gebleven en waarin de homoseksuele zoon laboreert aan een, laat ik zeggen, geschonden zelfbeeld. De discussie heeft zich, als bekend, toegespitst op een vermeend antisemitische strekking van de roman. Een enkeling heeft erop gewezen dat het beeld dat de roman gaf van de homoseksualiteit ook niet bepaald vleiend is. Kernpunt lijkt het idee te zijn dat ergens door een vertelinstantie ‘de Geschiedenis’ wordt verwoord: ‘Flikkerij en jodendom, dat was van hetzelfde overbodige laken een pak.’ Even daarvoor: ‘Onverdraaglijke jeuk kreeg ze van zulke piepkleine marginale mensjes.’ De homoseksueel en de jood als buitenstaander, de ‘andere’. De beroemde germanist Hans Mayer heeft er een heel boek aan gewijd, Außenseiter (1975). Hierboven citeerde ik Larry Kramer over de geschiedenis van het homo-erotisch verlangen, die inderdaad niet geschreven is. Maar niet omdat ze niet zou bestaan. Ze is altijd doodgezwegen. De homoseksuele protagonist uit Mystiek Lichaam, Broer alias Leendert, zou eigenlijk moeten weten waarom. Als hij zijn ‘rijpere jongen’ de eerste hartstochtelijke kus heeft gegeven realiseert hij zich ‘dat deze kus, die naar binnen toe van een onstuitbare ernst was en de kus van zijn leven zou blijken, van buitenaf werd opgevat als een koddige nepkus (...) voor het eerst merkte Broer dat ze een parodie waren, de rijpere jongen en hij, of ze nu wilden of niet, een tegenzang in de biologische tragedie.’ Broer associeert homoseksualiteit met vrouwenhaat, onvruchtbaarheid en levensangst: ‘De angst voor het niets vervalst zelfs het enige dat authentiek en oprecht is in de nicht, zijn liefde. Ook die wordt naaperij in zijn mannenwereld (...) De liefde daar is trouw aan de vorm van de rechtgeaarde liefde en verraderlijk naar de inhoud. Die liefde is parodie.’ De rijpere jongen wordt ziek in New York: ‘that new disease’, niet nader bepaald. Hij provoceert Broer tot het drinken van besmet lymfvocht, zodat de al eerder geconstateerde, theatrale Liebestod tot de mogelijkheden gaat behoren. Maar de magie is voorbij, de jongen is plotseling een vreemde voor Broer. Eenmaal terug in Nederland beseft hij: ‘De inhoud van hun parodieliefde was veel verraderlijker geweest dan hij steeds had gemeend. Misschien hadden ze elkaar met de dood bevrucht.’ Het doodsverlangen wordt sterk en obsessief. Hij ‘bezwangert’ een naïeve dorpsjongen mogelijk met het virus. Helemaal op het eind van het boek mag Broer een parodie zingen op het bijbelse Hooglied, een hoogliedje op de dood. Zijn laatste woorden: ‘Tot mijn vlees bruidswit is zal ik je werk doen, in de zekerheid dat ik door jou zal worden opgeheven en over de drempel gedragen, onsterfelijke dood.’

We zijn hier op het eerste oog wel heel ver verwijderd geraakt van de thema's die door Larry Kramer of Alain Emmanuel Dreuilhe behandeld werden. Maar eigenlijk gaat het allemaal om hetzelfde: hoe hoort de man die zichzelf definieert als homoseksueel zich te verhouden tot een samenleving die per definitie niet homoseksueel kan zijn en die zijn verlangens niet begrijpt. Die oppositie is met recht tragisch te noemen. Zij zal blijven bestaan en mogelijk sterker worden (ervaren) naarmate de onvermijdelijke aidsdoden, ondanks het ‘geslaagde’ voorlichtingsbeleid, toch in één bepaalde groep blijken te vallen. Aids mag niet uitsluitend als een medisch probleem worden opgevat. Het syndroom knaagt aan de al zo wankele fundamenten van ons maatschappelijke systeem.

■