Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

Sociologisch onderzoek naar het eigen leven
De onverzettelijke bescheidenheid van Hilda Verwey-Jonker

Er moet een vrouw in door Hilda Verwey-Jonker Uitgever: De Arbeiderspers, 272 p., f 36,50

Ina Brouwer

‘Het is dan ook heel terecht dat ik mijzelf niet heb genoemd in het artikel dat ik in 1938 in het gedenkboek voor Albarda geschreven heb over “Vijfentwintig jaar socialistische theorie”.’ Die typerende uitspraak van Hilda Verwey-Jonker komt in haar recent verschenen herinneringen Er moet een vrouw in in verschillende varianten terug.

Hoewel de inmiddels tachtigjarige sociaaldemocrate, sociologe van beroep, vanaf het midden van de jaren twintig een zeer actief lid was van de SDAP, betrokken was bij de Vara, de vakbeweging en de vrouwenbond, talloze artikelen schreef over de sociaal-democratie en het antifascisme, bovendien nog moeder was van vier kinderen, echtgenote, lid van de gemeenteraad in Eindhoven, de SER en de Eerste Kamer, kijkt ze wonderlijk bescheiden terug op haar eigen rol. Men ontkomt niet aan de indruk dat het de sociologe en de moeder zijn die beide een relativerende invloed hebben gehad op haar beoordeling van de politiek. Mede daardoor is het boek een aangename afwisseling met de zelfgenoegzaamheid die de huidige generatie politici vaak kenmerkt. Het ‘zonder mij zou niet veel zijn bereikt’ is bij haar vervangen door ‘al met al denk ik, dat ik niet zo erg veel heb kunnen bereiken maar ergens wel weggetjes heb gebaand.’

Toch leidt deze bescheidenheid niet tot irritatie. Haar zin voor relativiteit komt niet voort uit een valse bescheidenheid maar uit een sterk bewustzijn dat het leven van een mens grotendeels bepaaald wordt door de maatschappelijke omstandigheden. In dit tijdperk waarin het hier en nu centraal staan een degelijke, bijna ouderwetse opvatting.

Het is daarom niet toevallig dat het boek begint met een nauwkeurig chronologisch overzicht van de gebeurtenissen die een belangrijke rol hebben gespeeld in haar leven; variërend van haar benoeming tot gemeenteraadslid voor de SDAP in Eindhoven tot de dood van haar schoonzoon in Genève. Het overzicht vormt als het ware het decor voor het boek. In het eerste deel werkt ze de anderhalve pagina van belangrijke data uit en schetst ze een beeld van haar vrijzinnige achtergrond, haar feministische moeder, de moderne opvoeding die ze meekreeg, de opvattingen van haar echtgenoot, de natuurkundige Evert Vérwey, die op het toen nog zeer ongebruikelijke standpunt stond dat een vrouw recht had op een eigen leven en eigen werk. Ze ziet dat alles, naast haar eigen aanleg en ambitie, als bepalend voor hoe haar leven is gelopen. Dat geldt overigens ook, maar dan in negatieve zin, voor haar gebrek aan lengte (ze werd nooit langer dan 1 meter 47) waarover ze met veel humor schrijft dat ze daardoor moeite moest doen om voor vol te worden aangezien.

Er moet een vrouw in is een boek dat werd geschreven door een vrouw die zich ervan bewust is het allergrootste deel van haar leven achter de rug te hebben. Dat feit is voor haar geen aanleiding voor gevoelens van nostalgie of heimwee. Wel voor het zo precies en nuchter mogelijk opmaken van een balans. Wat de sociologe Hilda Verwey-Jonker met dit boek doet, is in feite het neerschrijven van een groot sociologisch onderzoek naar haar eigen leven. Als sociaal-democrate, als sociologe, als lid van de tweede sekse en tenslotte als oudere. Welke factoren bepaalden het leven? Welke omstandigheden waren typerend voor haar generatie vrouwen en welke bestaan nu nog? Wat was de rol van de politiek? Wat was de invloed van de oorlog? Vragen die steeds weer terugkomen en in een zeer oorspronkelijke manier beantwoord worden.

Televisieuitzending van de NCRV, januari 1988. Hilda Venvey-Jonker - ‘Er moeten meer kinderen geboren worden’ - liep kwaad weg

Werkster

Het persoonlijke en politieke zijn daarbij sterk met elkaar verweven; niet omwille van een of ander feministisch dogma maar vanuit de overtuiging dat beide zaken een belangrijke rol spelen in het leven van mensen. Haar aanpak maakt de politiek menselijker en minder afstandelijk terwijl het privé-leven juist maatschappelijker en politieker wordt. Aan planning van haar levensloop heeft ze nooit gedaan. ‘Voor de grote dingen van het leven heb ik in mijn jeugd geen bewust en uitvoerig plan gemaakt en ik geloof niet dat ik erg in termen van een carrière dacht,’ schrijft ze. Maar gezien de veranderende tijd ziet ze dat voor haar kleindochters, aan wie ze het boek opdraagt, nog niet als zo'n gekke gedachte. De kentering in de tijd, die een fundamentele wijziging in de man-vrouwverhouding met zich bracht, is nu achter de rug, meent ze. De toekomst moet vanuit die veranderde verhouding worden gezien en die stelt zo zijn eigen eisen.

De titel van het boek is ontleend aan een gesprek dat ze in november 1945 had met PvdA-leider Koos Vorrink nadat ze zonder enige raadpleging was benoemd in het naoorlogse noodparlement. ‘Er moet een vrouw in’, was zijn verweer toen Hilda vroeg naar het waarom. ‘Hij zegt niet:’, schrijft ze, ‘Vrouwen hebben een andere aanpak dan wij.’ Ook niet: ‘We willen meer vrouwen een kans geven zich politiek te ontplooien.’ En al helemaal niet: ‘Wij willen juist jou!’ Alleen maar dat ene domme antwoord. Tenslotte heb ik gezegd: ‘Nou dan nemen jullie de werkster van het partijbureau maar, dat is ook een vrouw’.’

Het antwoord is typerend voor de schrijfster die uit het boek naar voren komt als iemand voor wie een kritische mening en zelfstandig denken belangrijker zijn dan de nestwarmte van een partij of beweging.

Haar actie voor de oppositionelen Schmidt en De Kadt bracht haar in de jaren dertig al in conflict met de Groningse afdeling van de SDAP. Nu laat ze Nieuw Links niet zonder kritisch commentaar. Ze verwijt de toenmalige oppositie geen nieuwe visie te hebben gebracht in het denken over een socialistische maatschappij of een socialistisch beleid. Integendeel: ‘Veel van hun acties zijn verzand in eindeloos gezeur over futiliteiten en detailkwesties.’ De huidige PvdA spaart ze al evenmin. ‘Wat mij wel meer is gaan hinderen is het gebrek aan theoretische belangstelling dat nu al jaren heerst in de PvdA (...) Een socialistische partij kan toch eigenlijk niet bestaan zonder een toekomstvisie en zonder de formulering van een alternatief beleid.’ Tevergeefs zoekt men naar het antwoord op de vraag of Schuivende Panelen daarvoor zou kunnen dienen. Kennelijk was dat stuk nog te vers.

Hilda Verwey-Jonker behoorde duidelijk tot de sociaal-democratische intellectuele kring die zich in de jaren twintig bezighield met theorievorming en maatschappijvernieuwing. Het is een houding die haar regelmatig in aanvaring brengt met bevriende bewegingen. Zoals gezegd, met de SDAP, maar ook met de feministische beweging uit de jaren zeventig die tegenover het rationele nogal eens het, met name vrouwelijke, gevoel plaatste. Hilda Verwey had het niet zo op speciale ‘feminiene waarden’. ‘Ik was niet van plan mijn eigen hersens buiten werking te stellen,’ schrijft ze. Liever omstreden standpunten (als reactie op vergrijzing en ontgroening pleit ze bijvoorbeeld voor meer baby's, hetgeen felle reacties uitlokte in de vrouwenbeweging) dan geen standpunten.

Ook de irrationele vormen van bevoogding van regeringszijde moeten het ontgelden. In een prachtige beschrijving van het vooroorlogse werk voor joodse vluchtelingen, waar ze eveneens actief aan deelnam, spot ze: ‘De zaken die écht moeilijk lagen, liet ze aan ons over, maar met de naar ons gevoel onbelangrijke dingen, die we best zelf konden regelen, bemoeide ze zich des te meer.’ ‘Bevelen van de regering,’ vond ze, konden daarom maar beter worden genegeerd totdat zij zichzelf van de redelijkheid ervan had kunnen overtuigen.

Ongetwijfeld is het boek een bijdrage aan de geschiedschrijving van de sociaal-democratie en de vrouwenbeweging. Maar het is meer dan een interessante beschrijving van dingen die voorbij zijn. Er loopt een rode draad door het boek, al meen ik niet dat dat het besef is dat er een fundamentele wijziging heeft plaatsgehad in de man-vrouwverhouding zoals op de achterflap wordt vermeld. Veeleer komt Hilda Verwey naar voren als een vrouw die zich richt tegen iedere vorm van bevoogding, voor wie de strijd voor emancipatie centraal staat. Dat verklaart haar authentieke betrokkenheid bij de arbeiders- en vrouwenbeweging maar ook bij culturele minderheden. Voor haar staat de eigen waarde van ieder mens voorop. In een van de laatste hoofdstukken van het boek komt dat nog eens op schitterende wijze tot uiting. Daarin hekelt ze ‘het probleem van de vergrijzing’ en pleit ze onder de titel ‘Verworven jaren’ voor de emancipatie van ouderen. De vitale oudere, die niet verzorgd en verpleegd hoeft te worden, wordt niet erkend, schrijft ze. Opnieuw is het een eigen ervaring waarmee ze haar mening onderstreept. Met ironie verhaalt ze van haar gepensioneerde broer die hertrouwde met een bruid die eveneens tegen de zestig liep. Op het stadhuis sprak de ambtenaar van de burgerlijke stand volgens de vaste routine: ‘U verlaat nu uw vertrouwde ouderlijk huis en gaat tezamen verder...’

De boodschap van de schrijfster is duidelijk: ouderen moeten zich emanciperen en de voorwaarden daarvoor afdwingen, desnoods door een coalitie te sluiten met de jonge generatie die zo hun eigen grieven heeft tegen de machtige middengeneratie van circa vijfendertig tot vijfenvijftig jaar. De oproep is voor Hilda Verwey-Jonker niet nieuw. Het is slechts de zoveelste fase in haar eigen strijd voor emancipatie.

■

Ina Brouwer is politica en publiceerde ‘Tussentijds.’ Dagboeknotities en beschouwingen over politieke vernieuwing (Staatsuitgeverij 1988)