Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 3]

Een intellectueel reisspel met duizend feiten en nog meer gedachten
Claudio Magris volgde de stroom van de Donau

Chris van der Heijden

In Italië verscheen twee jaar geleden het boek Danubio, nu vertaald door Anton Haakman als Donau (Bert Bakker, 408 p., f 45,-). Claudio Magris, hoogleraar in de Germaanse letterkunde aan de universiteit van Triest, volgt in dit boek de loop van de rivier vanaf de bronnen in Zuid-Duitsland tot aan de Zwarte Zee. Aan de hand van de plekken die hij bezoekt probeert hij de oude en hedendaagse Middeneuropese beschaving te reconstrueren. De rivier geldt als verbindend element, maar de schrijver beseft maar al te goed hoe oppervlakkig zo'n eenheid is. Hoezeer hij zich ook verzet tegen het postmodernisme, eraan ontkomen lukt hem niet. Chris van der Heijden las het boek en sprak met de schrijver die even in Nederland was.

Een ik-persoon die niet dezelfde is als de schrijver en langs een rivier trekt die Donau heet maar eigenlijk de Donau niet is. Dat moet een intellectueel zijn die kunst maakt en zo is het ook.

Claudio Magris publiceerde tot nu toe louter wetenschappelijk werk en lijkt met dit boek een radicaal andere richting in te slaan. ‘Lijkt’ want het staat zo vol namen, verwijzingen, wijs- en waarheden dat het in een andere uitvoering (met noten, theoretische excursen en saaie toon) een academisch vertoog zou kunnen zijn. Maar dat is het niet en zo mag het in deze vorm ook niet genoemd worden want daarvoor is het te goed geschreven, te speels, te persoonlijk, te polemisch en te ethisch. Waarmee tevens een deel van het succes verklaard wordt. Daarvoor doorslaggevend zijn genoemde kenmerken echter niet. Dat is iets anders, om het maar met één, langzamerhand stupide woord te zeggen, postmodernisme. Het begrip valt vele keren in de vierhonderd dichtbedrukte pagina's van Donau en altijd in negatieve zin. Bijvoorbeeld: de gril het ‘in ere te willen herstellen van vormen zonder de historische noodzaak waardoor ze in hun tijd waren voortgebracht, is postmodern, het is een kitscherig genoegen in het onechte en het onbeholpene, het is het genoegen in de ideologie die is geamputeerd, ontdaan van haar ideeën; een cultuur zonder fundament’. Of: ‘Jean Paul is niet modern als het moderne de krachtige gedachte is die systematisch het geheel tot eenheid brengt, hij is eerder een tijdgenoot van ons, als tenminste het overheersende gevoel dat de werkelijkheid onvolledig is en fragmentarisch, dat zij pat staat, van onze tijd is’ (cursivering van mij). Zo staan er vele uitspraken. Maar ze vertroebelen de heldere blik want er is mij, geloof ik, nog nooit een boek in handen gekomen dat zo door en door ‘postmodernistisch’ is als deze Donau van Magris. De tegenstelling tussen deze twee, tussen beleden weerzin tegen maar impliciete acceptatie van datzelfde postmodernisme, vormt de kern van het boek. En aangezien die, zo denk ik, tevens een kernpunt is in vele moderne discussies, vat Magris wat dat betreft de koe bij de horens. En precies dat maakt Donau, ondanks alle overdreven poespas, naast boeiend en vermakelijk ook belangrijk.

Omgevallen boekenkast

Donau is het verhaal van een ik-persoon die met de stroom van die rivier van Zuid-Duitsland naar de Zwarte Zee reist. Op iedere plek maakt hij iets mee, van iedere stad weet hij iets te vertellen. Korte hoofdstukken, lange hoofdstukken, historische en literaire beschouwingen, taalkunde en architectuur, filosofie, psychologie, encyclopedische wetenswaardigheden, al met al een potpourri waarin in eerste instantie geen andere lijn te ontdekken valt dan het toeval van de waterloop en de inval van de schrijver. Jan Blokker noemde het boek onlangs een omgevallen boekenkast en dat is een juiste typering. Maar niet in negatieve zin, zoals bedoeld. In dat geval namelijk is deze omschrijving oppervlakkig en zelfs een beetje laf. Oppervlakkig omdat het hier een bewuste en veelzeggende keuze betreft. Laf omdat we allemaal wankelende of omgevallen boekenkasten zijn, Blokker voorop. De willekeurige stroom van een rivier onderscheidt zich niet wezenlijk van de even willekeurige stroom inkt en papier die dagelijks de krant maakt. Magris heeft niets anders geprobeerd dan in zijn stroom een eenheid te ontdekken en zichzelf te vinden, terwijl Blokker van zo'n poging nog altijd ver verwijderd is. Daarmee is hij mogelijk verstandiger, zeker minder moedig.

Claudio Magris
BERT NIENHUIS

Dat Magris voor dit intellectuele reisspel van duizend feiten en meer gedachten de Donau koos, is een slimme vondst. Deze rivier stroomt nu door zeven landen maar was ooit de slagader van één rijk, toepasselijk Donaumonarchie geheten. Daarmee is het conflict tussen ‘modern’ en ‘postmodern’ gegeven: de rivier zelf lijkt een eenheid, het is tenslotte hetzelfde water dat door de bedding stroomt; de monarchie pretendeerde een geheel te zijn, er was maar één vorst die de veelheid aan culturen bestuurde. Dal aan de ene kant. Waar aan de andere kant is dat water dat overal hetzelfde lijkt op iedere plek anders, stroomt het door zeven onderscheiden landen, langs nog meer culturen en kon ook destijds eenieder al zien dat die Donaumonarchie een lappendeken was. Het is dan ook zeker geen toeval dat de roman die als model van het postmoderne denken geldt. Der Mann ohne Eigenschaften, daar geconcipieerd werd. Dit wat betreft de - om het maar eens filosofisch te zeggen - ‘objectzijde’.

Aan de ‘subjectzijde’ speelt hetzelfde conflict: de ik-persoon is inderdaad een omgevallen boekenkast en meer dan dat: hij is een reiziger en dus ten prooi aan ‘de onvoorziene wederwaardigheden van de reis, het warrige netwerk van de routes, de toevallige pleisterplaatsen, de onzekerheid aangaande de avonden, de asymmetrie van elk traject’. Maar hij is ook een methodisch mens, want het bedenksel van een wetenschapsman. Hij volgt niet zijn neus maar een route; hij reist niet om de kunst van het reizen zelf maar met het doel een nieuwe orde te vinden. Tijdens de reis stopt hij op de gemeenplaatsen van de route en confronteert deze met de clichés in zijn hoofd. ‘Destructie’ is er het gevolg van ‘maar ook destructie is een vorm van architectuur, een deconstructie waarbij regels en berekeningen worden gevolgd, een kunst van het ontmantelen en het bouwen, ofte wel van het scheppen van een andere orde’.

Informatiestroom

Nu klinkt dit allemaal uitermate geleerd en dat is het boek ook, zoals gezegd. Maar tevens is het lichtvoetig, soms bijna banaal. Al weer zo'n ‘postmoderne’ combinatie. Zo bijvoorbeeld in het begin, tijdens een discussie over de vraag of de Donau wellicht uit een kraan ontspringt die niet meer dicht te krijgen is. Zo ook in de tientallen passages die ophouden als het interessant begint te worden. Iedere keer opnieuw stipt Magris iets aan en dan, weg. De rivier stroomt voort. De parallel met de informatiestroom die de huidige lezer te verwerken krijgt ligt voor de hand: in kranten, tijdschriften en boeken, via tv en film wordt de wereld over hem uitgekieperd. Hij leest over een woestijn in Midden-Afrika, een chip, een politicus in Bolivia, een nieuw automodel; kijkt naar een bosneger, een miljonair, een kolibri. Alles achter en door elkaar. En dan floep, het programma is afgelopen, het artikeltje is uit, er valt een nieuwe krant door de bus, de omroepster kondigt een volgend onderwerp aan. De tijd gaat voort.

Nu is dit allemaal prachtig ware het niet dat er ethische consequenties zijn. De mogelijkheid je in duizend en één onderwerpen te verdiepen en niet stil te blijven staan bij god, gebod of aanrecht, impliceert die vrijheid waar mensen zich millennia lang voor beijverd hebben. Eindelijk is de ongebondenheid van de reis een wezenlijk kenmerk van het leven. Maar die heeft ook een keerzijde: het feit dat je nergens meer stil staat, heeft als mogelijk gevolg dat je nergens meer voor staat. Alles zien, alles lezen wordt al snel alles begrijpen. Dat kan geen kwaad zolang het onderwerp onschuldig is; dat is niet fnuikend zolang de kijker, lezer of maker zich goed voelt. Maar dat laatste gebeurt blijkbaar niet: ongebondenheid wordt verlorenheid, ruimte wordt leegte. En niemand kan volhouden dat ieder onderwerp van hetzelfde kaliber is; dat je om het even kijkt naar een verliefd stelletje of naar een man die uit de vuilnisbak vreet.

Rookpluimpje

Sterker nog: neem Mauthausen. Ergens halverwege Donau volgt zo'n typisch hoofdstukje van vijf regels dat de titel ‘Een rookpluimpje’ meegekregen heeft. Er staal niet meer dan dit: ‘In het Schlossmuseum van Linz is op een negentiende-eeuwse prent een gezicht op Mauthausen te zien. Vredige heuvels, gastvrij aandoende huizen, op de Donau schepen vol opgewekt groetende mensen, een idyllisch beeld van een dagje naar buiten. Uit de stoomboten op de rivier stijgt vrolijk een rookpluimpje op.’ Die prent is een van de duizenden details die de reiziger op zijn tocht ontmoet. Het had ook een sok op de weg, een boek in een winkel, de rook uit een schoorsteen kunnen zijn. De postmoderne ik observeert alles met geamuseerde onverschilligheid. Maar een idyllische prent van Mauthausen brengt hem toch in conflict omdat hij weet dat amusement en nonchalance met die naam onverenigbaar zijn. Het volgende hoofdstuk gaat dan ook onvermijdelijk over dit kamp en dan komen zowel schrijver als ik-persoon in moeilijkheden.

Bij een recent bezoek aan Nederland had ik met Magris een gesprek dat eigenlijk alleen over dit onderwerp ging. ‘Waar ligt de grens tussen dat aanhoudende zwakke “ja” op iedere ontmoeting en bij iedere gedachte en het krachtige “nee” dat “ik” soms toch moet, in ieder geval wil uitschreeuwen?’ De tegenstelling tussen impliciete aanvaarding van maar expliciete weerzin tegen dat postmodernisme, raakt namelijk hier de kem. Op een gegeven ogenblik mag de ik niet meer zwak zijn, moet hij op zijn strepen staan. ‘Moet hij de mantel verkopen en zich een zwaard aanschaffen’, zoals Magris in het gesprek zei? Waar? In Mauthausen? Volgens Magris doet zijn ik-persoon dat. In Mauthausen (maar ook elders) voert hij ‘ein guter Kampf’. ‘Niet alleen het hakenkruis, maar de hele wereldgeschiedenis, en de processen die overal gaande zijn, spannen samen om het individu van zijn waardigheid te beroven... Op deze treden voelt de enkeling zich als iemand uit het grote aantal mensen dat is vermalen door de

[Vervolg op pagina 4]