Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 3]

Een zwartkijker in lotushouding
De ‘nee’-filosofie van Arthur Schopenhauer

Pessimisme als filosofie Inleiding tot het denken van Arthur Schopenhauer door H.J. Pott Uitgever: Ambo, 111 p., f 22,50
Schopenhauer und die wilden jahre der philosophie door Rüdiger Safranski Uitgever: Hanser, 557 p. Importeur Nilsson & Lamm, f 65,60

Joost Zwagerman

1988 is het tweehonderdste geboortejaar van Arthur Schopenhauer (1788-1860). De kern van zijn filosofie is het concept van de ‘blinde, doelloze wil’. Deze wil tracht voortdurend bevrediging te vinden, maar slaagt daar nooit in, omdat het uitblijven van bevrediging lijden veroorzaakt en het vinden ervan verveling. Schopenhauer ziet het leven dan ook als een aaneenschakeling van teleurstellingen. Ondanks deze pessimistische grondtoon, ziet hij toch wel mogelijkheden om aan deze ellendige toestand te ontkomen: één daarvan is de kunst, de ander een soort ‘metafysisch nee’ tegen alles. Aan de hand van twee recent verschenen boeken over Schopenhauer gaat Joost Zwagerman nader in op diens betekenis.

Optimisme of pessimisme: wie in de wijsbegeerte een van de beide polen al te zeer omarmt, kan erop rekenen danig te worden gekapitteld. Leibniz (1646-1716) bij voorbeeld, had een blind vertrouwen in de Schepper en was ervan overtuigd dat God, als redelijke, rationele instantie, de beste van alle werelden heeft geschapen. Natuurlijk steekt het kwade altijd wel de kop op, maar dat gebeurt alleen maar om alles wat goed is beter te doen uitkomen. Zoals licht slechts kan betaan als er ook nog zoiets als schaduw is, is het kwade er om het goede nog eens extra te laten flonkeren. Leed, pijn, gruwel, zonde - het bestaat slechts om onze onvolkomenheden af te spiegelen aan die door God geïnstalleerde volmaaktheid, de volmaaktste aller werelden.

Voor iedereen die het treft met een meer dan gemiddelde portie ellende te worden bedeeld, is dit een uitermate irritante overtuiging. Hoe hevig mag ellende zijn als ze slechts in dienst staat van de weldaad van de Schepping? Toen Lissabon in 1755 door een onheus ernstige aardbeving werd getroffen, was het Voltaire duidelijk dat het ergerniswekkende, bijna beledigende optimisme aangaande de beste aller werelden moest worden verpletterd. Candide verscheen in 1759 en bleek een schotschrift dat een overvloed aan rampen over de lezer uitstort die het vervolgens wel zal laten de loftrompet te steken over al het mooie, goede en perfecte dat het aangezicht van de wereld bepaalt. Voltaire deed het meesterlijk, maar ook voor minder getalenteerden is het weggelegd om ieder optimisme met één haal van tafel te vegen. Want de pessimist (of, zo men wil, realist) hoeft maar enkele buitenproportionele gruwelen aan te stippen en de optimist begint op z'n minst ongemakkelijk te hakkelen - of je moet te maken hebben met een soort Pangloss, de doctor uit Voltaires Candide die onder onverschillig welke rampspoed zijn van monomanie doortrokken juichkreet blijft slaken over de beste aller werelden.

Arthur Schopenhauer heeft beweerd dat de enige waarde van het optimisme van Leibniz is gelegen in het feit dat Voltaire zich erdoor genoodzaakt zag zijn mokerslag Candide toe te dienen. Deze overtuiging toont Schopenhauer als het gitzwarte spiegelbeeld van Leibniz, de oerpessimist die alles wat de mens ‘goed’, ‘mooi’ of ‘weldadig’ acht, ontmaskert ter meerdere eer en glorie van de ellende die overal en altijd ter wereld de boventoon voert. Immers, alles wat wij ons als ‘goed’ voorstellen, heeft slechts de functie om het kwade nog kwader te laten zijn. Wie dus met een tegengestelde Candide, waarin een verliefd stelletje in het park, een pasgeboren kalfje en een stralend glimlachende kleuter zouden kunnen figureren, de pessmist zou willen overtuigen van het feit dat het allemaal zo erg nog niet is, zal hoogstwaarschijnlijk te horen krijgen dat het niet anders kan of het verliefde stel slaat elkaar een jaar later in datzelfde park uit pure ergernis de hersens in, als de een al niet is doodgegaan aan een of andere ziekte, de ander verscheurd achterlatend. En het kalfje, zal de pessimist antwoorden, wordt een rund en een rund wordt vetgemest en om zeep gebracht, terwijl de kleuter straalt omdat hij nog niet is mishandeld, geïntimideerd of verkracht. In de pessimistische wereldvisie van Arthur Schopenhauer wordt het bestaan van goedheid of geluk niet ontkend, maar betekent het slechts de korte afwezigheid van het oneindig veel intensere lijden.

Arthur Schopenhauer in 1818, geschilderd door Ludwig Sigismund Ruhl

Zijn de optimisten makkelijk onderuit te halen door met een empirische bewijsvoering omtrent allerhande rampzaligheden op de proppen te komen, het omgekeerde (pessimisten wie de les wordt gelezen door het bestaan van weldaad en geluk in stelling te brengen) is veel minder eenvoudig. Toch is ook het pessimisme van Schopenhauer nauwelijks enige algemene geldigheid toe te schrijven, zo stelt althans Heleen J. Pott in Pessimisme als filosofie. Inleiding tot het denken van Arthur Schopenhauer. Pott bezorgde al eerder met De wereld een hel een vertaling van gedeelten uit Schopenhauers balsturige Parerga und Paralipornena (1851) en vooral uit diens hoofdwerk Die Welt als Wille und Vorstellung (1819). Al in het eerste hoofdstuk van haar Pessimisme als filosofie meldt Heleen Pott dat allen die van filosofen een logisch dwingende geldigheid verwachten, bij Schopenhauer aan het verkeerde adres zijn. Regelmatig is Schopenhauer door vakbroeders ‘met besliste hand het hoekje van de intellectuele beunhazerij’ ingeduwd. Schopenhauer zelf zorgt daarbij voor het schrille contrast door zijn systeem ‘de meest samenhangende reeks gedachten die ooit in iemands hoofd is opgekomen’ te noemen, zo citeert Pott de filosoof in een brief aan diens uitgever.

De wereld als slagveld

Deze ‘samenhangende reeks gedachten’ is op zijn beurt weer gegrondvest op één enkele gedachte die stelt dat het wezen van de wereld is gelegen in de Wil. Deze Wil is allesbehalve rationeel en heeft niets te maken met menselijke motivatie, bedoelingen of wensen. Nee, Schopenhauers Wil is een doelloze, grondeloze, driftmatige en onontkoombare oerimpuls, een redeloos en onverzadigbaar streven van niet alleen de mens, maar van de gehele natuur, de wereld. Alles en iedereen wil, en het resultaat is een wereld als een slagveld. De Wil is immers redeloos, veroorzaakt derhalve ongeluk, wreedheid en pijn, en bestaat bovendien uit een veelheid van elkaar tegenwerkende ‘objectivaties’. De ontembare Wil is in alles en iedereen tot in het oneindige in zichzelf verdeeld.

Nu is het zo dat in Die Welt als Wille und Vorstellung het bestaan van de Wil natuurlijk niet zomaar even wordt geponeerd. Schopenhauer heeft de Wil ‘ontmaskerd’ door zich onder anderen te beroepen op Plato, het boeddhisme, maar bovenal op de filosoof aan wie hij zich talloze malen schatplichtig heeft getoond, Immanuel Kant. In zijn Kritik der reinen Vernunft (1781) had Kant de beperktheid van het menselijk kennen blootgelegd door te stellen dat er behalve de wereld zoals wij die waarnemen en die derhalve door deze waarneming bepaald wordt, nog een andere, onafhankelijk van onze waarneming bestaande wereld bestaat, een wereld die denkbaar maar onbeïnvloedbaar en zelfs onkenbaar is. Het Ding an sich bestaat los van ons waarnemen, stelde Kant, en hij vond trouwens niet dat filosofen van het bestaan van deze onkenbaarheid een probleem moesten maken. Tot vreugde van Schopenhauer sloot Kant met deze nuchtere ontdekking de deur voor de filosofen die ‘boek na boek volkakelen over God en ziel, alsof ze het over oude bekenden hebben bij wie ze kind aan huis zijn’.

De kantiaanse aanname dat de wereld voor ons slechts bestaat bij de gratie van onze waarneming, leidde tot Schopenhauers befaamde zin: ‘De wereld is mijn voorstelling.’ Enerzijds een opluchting, anderzijds een veroordeling, deze zin. Een opluchting omdat het onkenbare door de filosofie eindelijk weer eens doeltreffend was losgezongen van allerlei religieuze rimram; een veroordeling omdat het nu eenmaal geen pretje is je te realiseren dat wij met onze zintuiglijkheid en onze ervaring slechts in staat zijn te raken aan de verschijning van de dingen.

Aan Kants Ding an sich werd echter door talrijke ‘nakomelingen’ gemorreld, en de door Schopenhauer zo verafschuwde filosofen Fichte. Schelling en Hegel wensten het voor het menselijke kennen taboe verklaarde Ding an sich opnieuw voor de filosofie te annexeren. Zij deden dit door, globaal gezegd, het ‘zingevend’ subject in de strijd te werpen. Met name de wijze waarop de in zijn tijd invloedrijke Hegel (1770-1813) de menselijke geest verhief boven de natuur was Schopenhauer een gruwel. Hegels constructie van de trapsgewijs in elkaar stekende geest, eindigend met de Absolute geest, die Weltgeist, verschafte de filosofie opnieuw het volgens Schopenhauer weerzinwekkende idee van de vervloeiing van subject en object, van mens en wereld - het idee van een geheel ontplooid, bovenindividueel en superharmonieus bestaan. ‘Het publiek had van Kant geleerd dat het duistere niet altijd zinloos is: onmiddellijk verschool het zinloze zich achter de duistere voordracht,’ zo luidde zijn oordeel over de drie filosofen - die hem, behalve dat ze wazig, wollig en wijdlopig waren, natuurlijk veel te optimistisch en, laten we zeggen, veel te soft waren.

Maar ook Schopenhauer zélf volgde Kant niet klakkeloos door de onkenbaarheid van de buiten de menselijke waarneming bestaande dingen te laten voor wat het is. Het Ding an sich zit namelijk in jezelf! Alles buiten onszelf mag dan ‘voorstelling’ en als zodanig een door onszelf geconstrueerde schijnwereld zijn, zo redeneerde Schopenhauer, binnen onszelf kunnen wij échter de voorstelling reiken. Immers, wat je zélf bent dat ken je. En allereest zijn wij: lichaam. Terwijl wij ons als denkende instantie slechts verliezen in schijnwerelden en voorstellingen, huist het antwoord op het onkenbare in de mate waarin wij ons bewust zijn van ons voelen. Direct en intuïtief voelen wij ons lichaam, en ons lichaam neemt ons aardig te grazen. We kunnen immers denken wat we willen, door wat we voelen worden we uiteindelijk bepaald. En we worden bepaald, gedreven door die onblusbare, ontembare Wil, een Wil die - en dit wordt in de literatuur over Schopenhauer merkwaardig genoeg vaak gebagatelliseerd - ook nog eens geconcentreerd is in onze genitaliën. Een eeuw vóór Freud stelde Schopenhauer onomwonden dat de mens ‘geconcretiseerde geslachtsdrift’ is. Wij zijn dus niet op zoek naar God, geluk of Weltgeist, wij zijn nergens naar op zoek want volledig opgeslokt door de driften, de drijfveren die we niet kunnen ontlopen. ‘Onze ware drijfveren zijn niet intellectuele inzichten, maar duistere driften, wortelend in de sfeer van de Wil. Het intellect is een ziende maar lamme man op de schouders van een sterke, blinde wil.’ Aldus citeert Heleen Pott Arthur Schopenhauer in haar Pessimisme als filosofie. Kort en helder staat het er - want Schopenhauer mocht dan een zwartkijker zijn geweest, hij verloor zich zelden in wollig en oeverloos geweeklaag. Niet voor niets zijn de literaire kwaliteiten van Schopenhauer vaak geroemd. De wereld mag een hel zijn, vol pijn, wreedheid en verdriet veroorzaakt door de oppermachtige Wil - Schopenhauer wist zijn onheilsboodschap bijna wervend neer te schrijven. Schrijvers als Tsjechov, Thomas Mann, Rilke, Proust, Oscar Wilde, Flaubert, Kafka, Strindberg en Tucholsky bewonderden hem. Pott haalt in Pessimisme als filosofie de woorden aan van Tolstoj die Schopenhauer ‘de geniaalste van alle mensen’ schijnt te hebben genoemd. Maar ook, om wat dichter bij huis te blijven, een schrijver als Oek de Jong is beinvloed door de ideeën van Schopenhauer. Wie de wederwaardigheden van Edo Mesch, hoofdpersoon in de ontwikkelingsroman Opwaaiende zomerjurken, volgt met Schopenhauers wilsmetafysica in het achterhoofd, vindt in sommige passages als het ware een case study voortvloeiend uit Die Welt als Wille und Vorstellung.

Paradoxale situaties

Wervend of niet, is Schopenhauers pessimisme een houdbare filosofie te noemen? Heleen Pott heeft haar twijfels. Schopenhauer mag dan naar hartlust Leibniz, Fichte, Schelling en Hegel hebben beschimpt, hun filosofische systemen waren op uitgesproken rationa-

[Vervolg op pagina 4]