Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 6]

De geest: een maatschappij van simpele zielen
Marvin Minsky's schematisering van denkprocessen

Het denken De menselijke geest als maatschappij door Marvin Minsky Vertaling Michael Morreau Uitgever: Bert Bakker. 358 p., f 49,50 Amerikaanse uitgave:
The society of mind Simon and Schuster, 339 p., f 54,90 Importeur Van Ditmar

Douwe Draaisma

De bekoring van de frenologie heeft voor mij altijd gescholen in haar eenvoud. De menselijke geest is een conglomeraat van tekorten en talenten. Is een van die talenten zeer geprononceerd ontwikkeld, bijvoorbeeld dat voor wiskunde, dan gaat dat gepaard met een zwelling in het bijbehorende hersenorgaan. Dit orgaan perst zich tegen het schedeldak en veroorzaakt een uitstulping die voor de geschoolde handen van de frenoloog voelbaar is als een wiskundeknobbel: een benig koepeltje voor wat zich boven de middelmaat verheft.

Deze gedachte, de schedel als een landschap waarin de oneffenheden verwijzen naar de onderliggende geestesvermogens, leidde weer naar de schitterende plattegronden zoals die in het midden van de negentiende eeuw werden getekend, met genummerde vakjes voor Geheugen. Gevoel. Oordeelsvermogen en al die andere faculteiten waaruit men zich de menselijke geest opgetrokken dacht.

Een prachtige conceptie, maar volslagen onbruikbaar. Niet alleen had men de tectonische krachten van het brein overschat, er stak ook een fatale circulariteit in de faculteiten waarvan de frenologen zich bedienden. Stel dat iemands vaardigheid met het geschreven of gesproken woord wordt toegeschreven aan een goed ontwikkelde ‘taalfaculteit’. Om werkelijk causaal verantwoordelijk te zijn voor de wijze waarop iemand taal hanteert zou die taalfaculteit zelf weer over allerlei psychische functies moeten beschikken: waarneming om woorden te lezen of te horen, oordeelsvermogen om begrijpelijke zinnen te construeren, geheugen om een woordenschat vast te leggen.

De frenologische faculteiten herhalen zo het probleem in plaats van het op te lossen, het zijn homunculi, ze veronderstellen een mensje-ineen-mens dat waarneemt, begrijpt en onthoudt. Frenologen maken van de menselijke geest een soort parlement van kleine mannetjes - de vergelijking is van de negentiende-eeuwse materialist Friedrich Lange - die net als in een echt parlement elk maar over een denkbeeld beschikken en dat door elkaar heen schreeuwend proberen te propageren.

The Society of Mind van Marvin Minsky, recent door Michel Morreau vertaald als Het denken. De menselijke geest als maatschappij, maakt op het eerste gezicht de indruk het levenswerk te zijn van een dolgeworden frenoloog. Minsky laat de menselijke geest uit duizenden faculteiten bestaan. Hij noemt ze agents of organen en rangschikt ze in hiërarchieën. Een voorbeeld. Om te verklaren hoe een tweejarig kind er in slaagt een blokkentoren te bouwen roept Minsky een orgaan in het leven dat Aannemer heet. Dit orgaan beschikt zelf weer over de onderaannemers Beginnen. Toevoegen en Stoppen. Toevoegen kan zich weer bedienen van Zien, Pakken, enzovoort.

Zoop het oog wordt in deze ‘verklaring’ precies de circulariteit van de faculteiten binnengehaald: het is immers het kind dat blokken ziet, begint te bouwen en weer stopt en de verrichtingen van al die ‘organen’ zijn simpelweg een herhaling van dat gedrag op subpersoonlijk niveau. Maar er is een verschil. Minsky deelt elk van die functies op in eenvoudiger functies die níet meer een duplicaat zijn van de te verklaren functie. En die opdeling wordt net zo lang voortgezet tot de basis van de piramide is bereikt: simpele aan-uitfuncties, belichaamd in al dan niet vurende hersenneuronen. Deze allerlaagste functies beschikken zelf niet meer over geheugen of oordeelsvermogen: ze vormen, in de woorden van de filosoof Dennett, een army of idiots, een leger van simpele zielen.

Piaget

Door deze voorstelling van de menselijke geest als een aggregaat van geestloze processen schemeren de contouren van de computer. Minsky was in 1959 mede-oprichter van het laboratorium voor artificiële intelligentie aan het Massachusetts Institute of Technology en heeft het betere deel van zijn intellectuele leven besteed aan de poging machines taken te laten uitvoeren die bij mensen kennis en inzicht zouden vereisen. Een van de vermaardste MIT-projecten was Builder, een systeen dat blokken op elkaar kan stapelen en bestaat uit een mechanische hand, een televisie-oog en een computer. Het programma van Builder kon alleen geschreven worden door het op te delen in eenvoudiger subfuncties als Zien en Pakken, subfuncties die op hun beurt weer bestonden uit hiërarchieën van honderden simpeler functies. Het was deze ervaring die Minsky op het idee van de menselijke geest als maatschappij bracht.

Hoe moeten we ons die geestesmaatschappij bij de hogere denkprocessen voorstellen? In een klassiek experiment liet Piaget een kind twee gelijke rijen van eieren en eierdoppen zien en vroeg of er meer eierdoppen of meer eieren waren. Antwoord: evenveel. Toen hij de eieren verder uit elkaar legde dan de eierdoppen bleek het doorsnee kind van vijf jaar te denken dat er meer eieren dan eierdoppen waren. Hetzelfde effect deed zich voor bij niet-telbare vormen van hoeveelheid, zoals een korte dikke staaf klei naast een lange dunne, of vloeistoffen in glazen van verschillend formaat. Een kind dat kan kiezen tussen dezelfde hoeveelheid limonade in een kort breed glas of een hoog smal glas kiest voor het hoge glas. De vraag is nu: hoe ontstaan dergelijke beoordelingsfouten en waarom kan een kind van zeven wel correct manipuleren met hoeveelheden?

Minsky zoekt het antwoord in een zich verfijnende geestesmaatschappij. Heel jonge kinderen opereren nog met een gering aantal organen die elk - als in het faculteitenparlement van de frenologen - slechts een denkbeeld hebben. Hoog zegt: hoe hoger hoe meer - wat in het algemeen correct is omdat hoge dingen meer bevatten. Smal zegt, om dezelfde reden: hoe smaller hoe minder. Met deze twee organen kan het kind de meeste hoeveelheidsproblemen oplossen. Moeilijkheden ontstaan pas als Hoog en Smal gelijktijdig moeten oordelen, bijvoorbeeld over de hoeveelheid limonade in een hoog smal glas. Hoog roept ‘meer’. Smal roept ‘minder’. Hoog schreeuwt het hardst en laat het kind zeggen dat er in het hoge smalle glas meer limonade zit. Dat kinderen van zeven die fout niet meer maken, betekent dat zich inmiddels organen hebben ontwikkeld die toezien op de oordelen van lager geplaatste organen en die zo nodig corrigeren, een presidium dat zorgt voor een ordelijke besluitvorming als in het parlement van meer en minder de stemmen staken. Logisch denken berust op de tijdige vorming van fijnvertakte bestuurslagen in de geest van het kind.

Marvin Minsky

Men ziet: een ware programmeurstheorie. De gelaagde maatschappij van organen komt overeen met het labyrint van routines en subroutines in een computer. Hetzelfde type verklaring keert vervolgens terug in de passages over geheugen, introspectie, taal en waarneming. Voor Minsky is de geest-als-computer eigenlijk al geen metafoor meer: mensen zijn machines, mechanieken waarvan alleen de fysische structuur (meat/metal) en ontstaansgeschiedenis verschillen. Het programma van de menselijke geest heeft zich in een lang evolutionair proces ontwikkeld en het is de opgave van de cognitieve psychologie om de architectuur van dat programma te achterhalen.

De uitwerking van deze theorie heeft een boek als een manual opgeleverd. Op iedere pagina is precies één idee ondergebracht, vaak nog eens verduidelijkt met een schema: honderden ogenschijnlijk losse draden die van een afstand beschouwd een patroon moeten vormen. De theorie van de geest-als-maatschappij, schrijft Minsky, wordt zo tot in de vormgeving gespiegeld.

Geen toetsbare hypotheses

Misschien is hier iemand aan het woord die op behendige wijze van de nood een deugd heeft gemaakt, misschien ook niet - het gevolg is in ieder geval dat de geest-als-maatschappij een erg schematische indruk maakt. Er volgen geen toetsbare hypotheses uit over ons denken, geheugen of gemoedsleven. Minsky's schematiseringen van psychische processen zijn hooguit verenigbaar met de bevindingen van de psychologie en vormen eerder een programma, de aanbeveling om geestesprocessen te analyseren tot simuleerbare functies, dan een theorie.

Van de concrete resultaten van dat project kan men na lezing van Het denken niet onder de indruk zijn. Minsky schrijft dat het zo frappant is dat de verschijnselen die Piaget heeft ontdekt door de eeuwen heen onopgemerkt zijn gebleven, alsof nog nooit iemand goed naar het redeneren van een kind had gekeken. Een treffende observatie. De conservatieproeven brachten verschijnselen aan het licht waar niemand ooit aan gedacht had en die ook nog eens parallellen bleken te hebben in andere vormen van manipulatie met hoeveelheid. Het is precies dit type ontdekkingen dat tot dusver ontbreekt in de artificial intelligence-benadering, van de geest. De frequente opwinding in AI-kringen heeft bij nadere kennismaking nooit betrekking op ontdekkingen zoals Piaget er minstens vijf heeft gedaan, maar op de geslaagde simulatie van een fenomeen dat al uit de psychologie bekend was. Waar interessante ontdekkingen of verklaringen uitblijven, getuigt het echt van lef om - zoals Minsky doet - een wel heel summiere en schematische ‘theorie’ over het geheugen te laten voorafgaan door een citaat uit A la recherche du temps perdu. Men moet het de AI-onderzoekers toegeven: te midden van de bewonderenswaardige faculteiten die zij onder hun schedeldak dragen is Zelfvertrouwen vanouds geprononceerd ontwikkeld.

■