Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 3]

Literair toonladderspel in een stilstaand leven
De dagboeknotities van Jules Renard

Dagboek 1887-1899 en Dagboek 1900-1910 door Jules Renard Vertaling Frans de Haan en Marianne Kaas Uitgever: De Arbeiderspers, Privé-Domein, twee delen, samen 626 p., f 79,50

Rudi Wester

Renard en zijn vrouw in hun jonge jaren

Woedend worden op Jules Renard, het lijkt nauwelijks mogelijk. Het pas vertaalde, in twee delen verschenen Dagboek van deze Franse schrijver (1864-1920) die de geschiedenis ingegaan is als ‘een briljante verteller van korte impressies’ staat vol met onschuldige, mooie, flonkerende, zinnenstrelende typeringen en formuleringen waar niemand zich een buil aan kan vallen. Zoals: ‘Zwaluwen. Door de lucht gestrooide wenkbrauwen.’ Of: ‘Als je jong bent, ben je origineel, maar je hebt geen talent.’ Of de Succes-agenda benaderende uitspraken als: ‘Een schilder is iemand die een baret draagt’, en: ‘Als u het leven kent, geef me dan zijn adres.’ Of, meer to the point: ‘Stijl, dat is alle stijlen vergeten.’ Maar woedend? Het overviel me opeens na 390 bladzijden vrijwel geheel gevuld met soortgelijke notities als bovenstaande, die in literaire handboeken altijd als ‘raak’ getypeerd worden. Maar dan geeft Renard een gesprek weer tussen hem en een literair criticus uit die dagen, een zekere Capus. ‘“Vanochtend,” zegt Capus, “heb ik een of twee (sic!) bladzijden Flaubert gelezen. Zo goed schreef hij nu ook weer niet.” “Dat weet ik,” zeg ik, “Flaubert is niet natuurlijk. Het schrijven is hem niet aangeboren zoals Voltaire, Renan, madame de Sévigné. Zijn stijl is altijd een beetje schools. Hij verzint hem ter plekke, soms slaat hij de plank mis. Zijn stijl is schilderkunst: soms rotzooit hij maar wat aan.”’ O ja? Mag een auteur als Renard, hoe briljant in zijn soort, maar die zelf nog geen tien pagina's aaneengesloten verhaal kan schrijven, dat zeggen van de schrijver van Madame Bovary? Meeprater, denk je dan. Onecht. Jaloers. Want in 1894, vele jaren eerder, had hij nog genoteerd: ‘Ik hoef maar een bladzijde Saint-Simon of Flaubert te lezen en ik krijg een kleur. (...) Met een beetje routine zou een verslaggever datgene evenaren wat ik zo zelfvoldaan mijn stijl noem.’

Lethargie

Het is een merkwaardig soort boek, dit Dagboek van Renard. Hij noteert weliswaar bijna elke dag wel iets, maar als er geen datum boven gestaan zou hebben, zou het niets uitgemaakt hebben. De opmerkingen van een veertigjarige Renard verschillen nauwelijks van die van een vijfentwintigjarige. Het is alsof hij een volledig afgerond, stilstaand leven heeft, vastgeklonken aan het loodzware anker van zijn zo gruwelijke jeugd, die hij beschreven heeft in het boek waardoor hij bekend werd, Poil de carotte, ofwel Peenhaar. Renard zelf merkt op in dit dagboek dat er eigenlijk een hevige geestelijke schok nodig zou zijn om zijn talent werkelijk vrij te maken, om hem uit zijn lethargie te halen die bijna uit elke bladzijde opstijgt. Ontelbaar zijn zijn overpeinzingen in die richting, zoals: ‘Maar wat me, naast andere dingen, ergert is dat ik me niet vernieuw en dat ik niet in staat ben me te vernieuwen. Ik zit in de knoop, zo ben ik geboren en niets zal de knoop doorhakken.’ Het is geen wonder dat Sartre, die niet zo geloofde in de onveranderbaarheid van de mens, weinig met Renard op had. Een van de twee (voortreffelijke) vertalers, Frans de Haan, haalt in zijn inleiding Sartre aan die oordeelt dat Renard niets te zeggen had, niet intelligent was en volstrekt niet diepzinnig. Het is een wat gevaarlijke manoeuvre van de inleider want het brengt de mens maar op ideeën en beter ware het geweest als hij erin vermeld had hoe de vertalers eigenlijk tot een keuze uit het oorspronkelijk 1267 pagina's tellende Dagboek gekomen zijn, want dat is nergens te vinden.

Jules Renard, getekend door Sem

Maar waar Sartre nog meer mee gezeten moet hebben, is de mate van authenticiteit van Renard, een probleem waar beide schrijvers mee worstelden. Zelfs bij de meest aangrijpende gebeurtenissen in zijn leven, ziet Renard van zichzelf hoe hij gezien wil worden. En lijdt ook daar weer onder. Als hij zijn broer aantreft, geveld door een hartverlamming, noteert hij: ‘Ik schrijf telegrammen op stukjes papier en ik geloof eigenlijk dat ik, met al die mensen erbij, onleesbaar schrijf om de indruk te wekken dat ik tril.’ En na de vondst van zijn vader, die zichzelf door het hart geschoten had omdat hij ongeneeslijk ziek was: ‘Wat is rouw vervelend! Ieder ogenblik moet je jezelf eraan herinneren dat je bedroefd bent’, terwijl uit andere geschriften gebleken is dat de dood van zijn vader diepe indruk op hem gemaakt heeft. Maar het gruwelijkst is wel zijn observatie als hij probeert zijn moeder uit de put te halen waarin zij - toeval? opzet? - gevallen en verdronken was: ‘Wat voor smoelwerk had ik toen ik uit de put kwam?’ Al deze schokken waren kennelijk voor hem toch nog niet hard genoeg om zich werkelijk bloot te geven, om zich te durven storten in een samenhangende analyse van zichzelf of zijn omgeving. Zeker, het zijn mooie portretten die hij geeft van de mensen die hij ontmoet: Sarah Bernhardt, Léon Blum en Jaurès ‘met het uiterlijk van een onbevoegde gymnasiumleraar die onvoldoende lichaamsbeweging neemt’, Verlaine (‘een sombere Socrates en een vervuilde Diogenes; iets van een hond en van een hyena (...) - een kop van steen, afkomstig van de sloop’) en Toulouse-Lautrec, ‘een piepklein smidje met een lorgnet’. Maar het zijn sterren die even flonkeren en weer verdwijnen. Waar zijn ze dan gebleven? Kreeg Renard ruzie met hen? Was hij daar verdrietig over? Of juist niet? Men komt het niet uit het dagboek te weten omdat hij vasthoudt aan zijn beginsel: slechts flarden noteren, impressies, aforismen, losse gedachten, aanzetten tot. ‘Aantekeningen maken, dat is literaire toonladders spelen.’ Maar wel, voor de meeste schrijvers, met het oog op een grote compositie.

Zeepbellen

De tragiek van Renard, die zo duidelijk uit dit dagboek naar voren komt, is dat hij dat ook wel wilde maar niet kon. Bijna masochistisch zijn de regelmatig terugkerende opmerkingen over zijn luiheid, zijn overstelpende neiging tot mijmeren in plaats van flink aan de slag te gaan (‘Om over drie dagen werk heen te komen, heb ik drie weken mijmeren nodig’) die uitmonden in een Oblomov-gesteldheid: ‘Van mijn eigen luiheid weet ik alles af. Ik zou er een verhandeling over kunnen schrijven, als dat niet zo'n werk was.’ Ambivalentie die niet tot synthese komt, zeepbellen die uiteenspatten omdat het zeepbellen zijn en die zich niet willen voegen tot een mooie, doorzichtige, heldere gedachtengang.

Het echtpaar Renard op latere leeftijd

Wat te denken van iemand die vurig Dreyfusard is, die de antisemitische tendensen signaleert bij de leden van de Académie Goncourt waartoe ook hij uitverkoren is, maar die dan wel schrijft: ‘Hoewel ik van huis uit antisemiet ben, weiger ik het ook daadwerkelijk te zijn omdat ik dat niet zo netjes vind. De joden schrijven wat ze willen, meesterwerken uitgezonderd: dat is onze specialiteit.’ Hier spreekt de patriot, de geboren dorpsburgemeester die Renard ook was. Maar treffend zijn weer zijn observaties van de natuur, de vergelijkingen die hij voor dieren vindt (‘heel kleine parkietjes als zingende dasspelden’), zijn uitgesproken voorliefde voor Rodin, Victor Hugo, het toneel. Alleen, er blijft zo weinig van hangen. Het tragische is dat hij het zelf besefte. Al in 1890 noteert hij: ‘Uiteindelijk zal ik nooit meer zijn dan een notitie-kruimeldief.’

■