Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 3]

De Kassandra van de literaire kritiek
Lionel Trilling en de cultuur van het onbehagen

Lionel trilling en het modernisme De cultuur van het onbehagen door Jeroen Koch Uitgever: Utrechtse Historische Cahiers, Lucas Bolwerk 5, Utrecht, 128 p., f 15,-

Carel Peeters

‘Intellectuelen die vitaal en duidelijk schrijven zijn net zo schaars als lage huren in New York en San Francisco.’ Geen slechte zin, en een bewijs dat de schrijver ervan, Russell Jacoby, een goede kans maakt in ieder geval zelf wel tot het schaarse goed te behoren. Hij schrijft het in zijn boek The Last Intellectuals, een essayistische elegie op het verdwijnen van de intellectuelen voor wie de publieke cultuur nog bestond. De huidige intellectueel heeft zich vooral verschanst achter de hekken van de academies om daar zijn specialisme te beoefenen, waarvan echter weinig direct verband houdt met de publieke cultuur. Hij behoort dan wel tot de intelligentsia, maar is geen intellectueel meer. Daarvoor is nodig dat het specialisme soms het specialisme gelaten wordt. Jacoby ziet geen intellectuelen meer van onder de vijenveertig, en als ze er zijn behoren ze tot een te makkelijk te identificeren groep, een groep met te voor de hand liggende aversies en voorkeuren, de neoconservatieven.

Jacoby's boek is met John Fekete's verzameling essays Life after Postmodernism een goede graadmeter voor het denken over cultuur, althans in Amerika. De inkapseling van de intelligentsia in de sfeer van de universiteiten en de weinig vitale erfgenamen van de jaren zestig hebben ervoor gezorgd dat levenwekkende ideeën ergens anders vandaan komen. Fekete's boek is ook een elegie, want de essays zijn bedoeld om gedachten te ontwikkelen ‘beyond the horizons of the more nihilistic and paralyzing aspects of postmodernism’. Beide boeken zijn een aanwijzing dat men zich toch ongemakkelijk begint te voelen met niets om de gedachten aan te slijpen. Fekete c.s. voelen er kennelijk niet veel voor om de postmoderne suggestie te volgen die uitgaat van het fotorealistische schilderij op het omslag van het boek: een man die op de rug gezien in een gelaten houding op de zee uitkijkt terwijl op de tafel achter hem een revolver ligt... te wachten, of te lonken.

Lionel Trilling overleed in 1975 en heeft het postmodernisme in zijn uitgekristalliseerde vorm dus niet meer meegemaakt. Dat is hem bespaard gebleven, want als er iemand niet geschikt voor was, dan was hij het. Trillings zorgen hadden nog betrekking op het modernisme en Jeroen Koch slaagt erin duidelijk te maken hoe tweeslachtig Trilling was in zijn waardering. Lionel Trilling en het modernisme - De cultuur van het onbehagen is een essay van een historicus en dat verklaart waarom Koch de nadruk legt op Trillings ideeën over politiek en cultuur en minder over literatuur. René Wellek, in zijn evenwichtige exposé van Trillings literair-kritische werk in het zesde deel van zijn A History of Modern Criticism, geeft een reeks voorbeelden van Trillings waardering voor modernistische literatuur omdat zij de menselijke conditie vertolkte, terwijl Trilling de consequenties ervan voor de publieke moraal en de toestand van de cultuur op hetzelfde moment afwees. Trilling beoordeelde het intellectuele temperament van een cultuur en dat leidde wel eens tot literair moralisme. Wellek doet ook de verrassende uitspraak dat Trilling dichter bij de New Critics stond dan men algemeen aanneemt en hij wijst daarvoor op Trillings nauwkeurige behandeling van individuele werken (zoals in zijn Prefaces to the Experience of Literature).

Pasklaar idee

Koch erkent dat Trilling het zelf niet of zelden had over ‘modernisme’. Hij had het over de ‘adversery culture’ of over ‘the modern element’. Wanneer hij het heeft over ‘authenticity’ (tegenover ‘sincerity’) bedoelt hij hetzelfde: een cultuur waarin irrationalisme, ongestileerde emoties en gedragingen de overhand hebben, tegenover ‘sincerity’, het onbereikbare ideaal waarin de belangen van het individu zouden harmoniëren met die van zijn medemensen. Trilling vond het een schokkende en een verbazingwekkende ontwikkeling dat het modernisme wat Koch noemt ‘gedomesticeerd’ werd, dat het tot een gemeenplaats was uitgegroeid. Het antisociale individualisme, irrationalisme, de verheerlijking van geweld, de antihouding ten opzichte van ‘cultuur’ in het algemeen waren tot pasklare ideeën geworden. Het was een cultuur van vijandigheid tegenover cultuur, een ‘adversary culture’. Het was vooral dit aspect, dat het modernisme op een orthodoxie was uitgelopen, waar Trilling zijn bedenkingen tegen had. Het modernisme van Flaubert, Kafka, Joyce, Lawrence of Thomas Mann was nog een tegenwicht geweest, een reactie op de overheersende waarden in de tijd waarin ze leefden; hun individualisme stond tegenover een overweldigend collectivisme; de nadruk die ze legden op de complexiteit van de werkelijkheid en de samenleving stond tegenover versimpelingen door religie, nationalisme en culturele zelfgenoegzaamheid. Dit modernisme beantwoordde aan Trillings idee van cultuur, waarvan ‘complexity’ het meest kenmerkende aspect was. Daarin heeft een dialectiek tussen conformisme en nonconformisme plaats, twee menselijke neigingen die elkaar in evenwicht houden.

Trilling wees in zijn essays voortdurend op de menselijke neiging om te versimpelen: door ergens in te gaan geloven, door maar aan een kant van een zaak te denken, door gelijkgezinden te zoeken. Intellectuelen waren wat dit betreft niet anders dan andere mensen; sinds de Franse Revolutie was volgens Trilling het altruïstische element in het intellectuele denken soms zo overheersend dat dit idealisme tirannieke trekken kon gaan aannemen, zoals in het communisme ook gebeurde. Het ideaal van ‘sincerity’ werd daarin niet opgevat als iets oneindig gecompliceerds, maar als een bereikbaar ideaal. Koch citeert een uitspraak van Trilling over het bedrijven van politiek die het er inderdaad niet eenvoudig op maakt: in Trillings definitie van politiek zou ‘every human activity and every subtlety of every human activity’ verwerkt moeten zijn. Bij twee schrijvers vond Trilling steun voor zijn idee van de fundamentele complexiteit van de werkelijkheid en de geest: bij Scott Fitzgerald en bij Keats. Van Scott Fitzgerald is de uitspraak: ‘The test of a first rate intelligence is the ability to hold two opposed ideas in the mind at the same time and stil! retain the ability to function.’ Bij Keats vond hij de formule van de ‘negative capability: het vermogen om een bestaan te leiden vol onzekerheden, mysteries en twijfel, en zonder op een irritante manier uit te zijn op feiten en redelijkheid.

Conformisme

In het modernisme van de jaren vijftig en zestig was volgens Trilling het conflict tussen de kunstenaar en de maatschappij verdwenen. En conflict, dat was het hart van de relatie tussen de kunstenaar en de maatschappij. Toen de in Trillings ogen cultuurvijandige kunstenaars en intellectuelen door de maatschappij zonder noemenswaardige tegenstand werden geaccepteerd, neigde hij tot een conformistische houding. Zijn conformisme was een reactie, want in de kern veranderde hij niet. Trilling prees de niet erg in de mode zijnde Hegel omdat hij als eerste had gewezen op de ‘vervreemding’. Dat was volgens Trilling namelijk kenmerkend voor kunstenaars in een hoog ontwikkelde samenleving. Zij waren de hoeders van de kanten van het leven die door die samenleving weggedrukt werden en zij lieten de ‘tragische dilemma's van het menselijk bestaan’ zien. Vertolkers hiervan waren volgens Trilling in zijn boek Sincerity and authenticity de ‘neef’ in Diderots De neef van Rameau, de man in Dostojewski's Herinneringen uit het ondergrondse en Kurts in Joseph Conrads Heart of Darkness. Trillings lof voor Hegel had een onverwacht gevolg: het begrip ‘vervreemding’ werd een van sjibboletten van de tegencultuur: het gold daarin niet alleen voor kunstenaars, maar voor alle mensen in een kapitalistische samenleving. De bedoeling van de tegencultuur, zoals verwoord door Theodore Roszak en Norman O. Brown, was dat die vervreemding werd opgeheven. Het verschil tussen Trilling en de filosofen van de tegencultuur was echter dat Trilling de ‘vervreemding’ als een onvermijdelijke toestand beschouwde waarvoor geen oplossing bestond. Dat mensen in geen enkele samenleving gelukkig kunnen worden betoogt Freud in Das Unbehagen in der Kultur, een boek dat grote invloed heeft gehad op Trilling. Cultuur was het resultaat van moeite en van sublimering van de antisociale drift in mensen. Het niet zo maar kunnen uitleven van die drift maakt mensen er niet gelukkiger op. Trilling beschouwt Freud niet alleen als degene die iets fundamenteels heeft gezegd over de onmogelijkheid om echt gelukkig te worden: ‘Voor Trilling lag het aantrekkelijke van Freuds niet al te complexe cultuurtheorie... in het feit dat ze gebouwd was rond ambiguïteit en paradox. De mens was en bleef gevangen in de tegenstrijdigheden van zijn eigen geest. Enerzijds werkte hij blijmoedig mee aan de ontwikkeling van de beschaving, anderzijds wilde hij zich aan het resultaat van deze arbeid onttrekken: de mens bevond zich ‘within and beyond culture’, schrijft Koch.

Lionel Trilling
JILL KREMENTZ

Mind

Hoewel Trilling in alle opzichten een verdediger van de beschaving genoemd kan worden, was het begrip ‘cultuur’ voor hem niet zonder negatieve connotaties. Hij zag het gevaar van het ontstaan van een inerte en passieloze cultuur, beheerst door het idee van ‘het goede leven’, verlicht door de rede en geslepen door de kunst, zoals de humanistische traditie die uitlokt. Om die reden gaf hij zijn laatste boek de titel Beyond culture: om te benadrukken dat de voornaamste functie van kunst en denken de bevrijding is van het individu ‘from the tyranny of his culture in the environmental sense and to permit him to stand beyond it in an autonomy of perception and judgement’. Deze behoefte om te ontkomen aan de tirannie van de heersende cultuur had niet alleen betrekking op het succes van de vijanden van de cultuur (die voor Trilling al tot het establishment behoorden), maar evenzeer op die kanten van de (Amerikaanse) cultuur waar hij niets mee te maken wilde hebben, de cultuur van de handel en het geld die het karakter van de kunst steeds meer ging bepalen.

Trilling ontwikkelde een moeilijk begrip van ‘geest’ en ‘verstand’ dat hiermee verband houdt. Hij beroept zich op de oude Grieken, Jefferson, Wordsworth en H.G. Wells als hij in Mind in the Modern World een pleidooi houdt voor de esthetische waardering voor ‘mind’, een begrip dat niet eenduidig in het Nederlands te vertalen is met ‘geest’ want het bevat ook het verstand. Zeker is dat het bij Trilling iets is dat het irrationalisme in bedwang houdt, maar dat het nochtans niet zonder gevoel, verbeelding of wil is. Het is iets zelfstandigs en lijkt nog het meest op wat men ‘de rede’ zou kunnen noemen, als dat geen al te directe herinnering aan de Verlichting zou oproepen. Wordsworth wordt door Trilling niet voor niets geciteerd, als om aan te geven dat de romantische component niet over het hoofd gezien moet worden. ‘Mind’ is bij Trilling een menselijke eigenschap die het moet opnemen tegen de vele bedreigingen die op hem afkomen. Tot ‘the concept of mind’ behoort het idee dat er zoiets bestaat als behoefte aan objectiviteit (omdat er een grote neiging tot subjectiviteit bestaat); dat bepaalde elementen in het denken moeten worden onderdrukt ten behoeve van andere (omdat men graag denkt wat men wil denken); dat er zoiets als hiërarchie bestaat (omdat men het liefst heeft dat alles gelijk is). Trillings idee van ‘mind’ staat in een pessimistische traditie die ervan uitgaat dat van mensen uit zichzelf niets goeds te verwachten valt, en dat er daarom iets moet zijn dat dit tegengaat. Cultuur is bij Trilling de overwinning van de kant in mensen die anders wil. Het is een defensief en op ervaring berustend concept, het is er om te voorkomen dat we door menselijke irrationaliteiten worden overmeesterd. Het is bij Trilling ook allerminst een triomfantelijk idee. Mind in de Modern World (zijn Jefferson-lezing uit 1972) heeft zeker een Kassandra-achtige toon, maar hij vond dan ook dat de elementen waaruit ‘mind’ is opgebouwd er steeds minder toe deden in de moderne wereld.

Jeroen Koch slaagt er bewonderenswaardig in om Trillings vitale pessimisme niet te versimpelen. Het was onvermijdelijk dat Trilling door de neo-conservatieven zou worden gebruikt om het tij in de Amerikaanse politiek en cultuur te keren. Maar Trilling is moeilijk te annexeren als men zijn door Koch bij herhaling vermelde nuanceringen, tegenstrijdigheden en onzekerheden niet wil verdonkeremanen. Het is ook waar dat Trilling de laatste jaren van zijn leven minder aandacht had voor de klassieke modernistische schrijvers dan voor Orwell, Forster, Jane Austen, Matthew Arnold en Henry James. Bij hen was hij zeker dat het schrijvers waren ‘who live their visions as well as write them, who are what they write, whom we think of as standing for something’.

Trillings eerste boek was een intellectuele biografie van Matthew Arnold, de negentiende-eeuwse dichter, inspecteur van het onderwijs en essayist van wie de uitspraak afkomstig is dat literatuur ‘a criticism of life’ is. Een van zijn bekendste lange gedichten, ‘The Scholar Gipsy’, gaat over een jonge geleerde die de universiteit van Oxford verlaat om zich tussen de zigeuners te begeven. Daar leert hij veel, en wanneer hij twee vroegere vrienden tegen het lijf loopt zegt hij hen dat hij nog wel eens zal terugkeren naar Oxford, maar niet eerder dan nadat hij het geheim van de zigeuners heeft doorgrond, zodat hij ‘de wereld verslag zou kunnen doen van wat hij geleerd had’. Dit gedicht heeft niet voor niets een bijzondere plaats in Trillings geest. Het vertelt hem hoe men zijn onafhankelijkheid van geest kan bewaren. Noch Arnold, noch Trilling keerde zich allerminst van de wereld af, maar dat een geleerde iets van een zigeuner in zich moest hebben stond voor hen vast.

■

The Last Intellectuals. American Culture in the Age of Academy van Russell Jacoby is uitgegeven door Basic Books en wordt geimporteerd door Harper & Row. Hilversum, f 43,20. Life after Postmodernism. Essays on value and culture van John Fekete is uitgegeven door Macmillan, Londen, f 33,60.