Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[Bill Brandt en Das Unheimliche - vervolg]

zijn opvallend veel woorden voor nodig om die emotie adequaat te omschrijven, wat waarschijnlijk de verklaring is voor de enorme boekenkast die over deze foto's wordt uitgestort.

Er staan ook in deze monografie veel citaten, waarvan een gedeelte door Bill Brandt zelf is uitgekozen ter begeleiding van zijn foto's. Het beste voor mijn gevoel is dat uit een verhaal van Elizabeth Bowen, ‘Mysterious Kor’, dat met zijn koele melodrama precies de sfeer oproept van Brandts nachtelijke mijnsteden: ‘Full moon drenched the city and searched it; there was not a niche left to stand in. The effect was remorseless: London looked like the moon's Capital - shallow, cratered, extinct. It was late, but not yet midnight; now the buses had stopped; the polished roads and streets in this region sent for minutes together a ghostly onbroken reflection up... And the moon did more: it exonerated and beautified...’ Het universum van Sherlock Holmes en de gothic novel; de dramatische kant van de Engelse literatuur is op zijn best in de evocatie van dit soort scènes, en het is waar dat Brandt voor zichzelf een ware encyclopedie heeft aangelegd van de bronnen waar je ze tegenkomt.

Misschien is een deel van het geheim van een interessante kunstenaar dat hij het domein van zijn affiniteit weet af te palen. Die affiniteit zelf is ook interessant, maar niet doorslaggevend. Die mag vaag en onbestemd zijn, in beginsel samengesteld uit sfeer en impressies, als hij maar een vorm krijgt, en als die vorm maar overtuigt. Dat is de reden waarom de klacht ‘dat alles al gezegd en gedaan is’ mij altijd ongeloofwaardig en irrelevant in de oren klinkt.

Traditie

Bill Brandts vorm was een merkwaardig mengsel van fictie en documentaire, waar ik in de fotografie maar weinig andere voorbeelden van ken. Echt realistisch kun je zijn foto's niet noemen: daar zijn ze te geschematiseerd en gedramatiseerd voor. Het duidelijkst is dat in het boek Literary Britain dat in 1951 verscheen, een verzameling schrijversportretten en landschappen, geïnspireerd op literaire beschrijvingen: een Bronte-landschap, een Stevenson- en een Hardy-landschap. Maar ook de reportages die hij in de late jaren dertig maakte van Londense straattypes, en zelfs de foto's van bomschuilkelders die hij tijdens de oorlog voor de regering maakte doen zeer theatraal en onwerkelijk aan. Veel van zijn foto's zijn ook reconstructies achteraf. Zijn broer Rolf met wie hij veel optrok beschrijft zijn methode: ‘Hij liep door de stad om zich heen te kijken, en als hij iets of iemand vond die zijn aandacht trok hield hij enige afstand om te observeren; later probeerde hij dan om het tafereel opnieuw in scène te zetten.’ Ook Brandts mensen hebben een opvallend figuurlijk voorkomen. Het zijn typen, waarvan de traditie loopt van William Hogarth via Dickens en Thackeray en negentiende-eeuwse geïllustreerde tijdschriften naar films uit de jaren dertig: ‘de bobby’, ‘de prostituée’, ‘het kamermeisje’, ‘de bankier’, ‘de sociale streber’.

Toch zijn die van hem interessant genoeg om zich in laatste instantie aan vergelijking te onttrekken. Die laatste instantie steekt vooral inde details, waaraan je meestal kunt zien in welke mate een fotograaf zich zijn onderwerp eigen heeft gemaakt. De beringde hand van de barjuffrouw die een glas bier aanreikt, haar neergeslagen blik, slechte tanden achter rode lippen, de omgeving van blinkende flessen en bierpompen. De twee duidelijk in rang verschillende kamermeisjes achter de rijk gedekte tafel in het huis van een van Bill Brandts bankier-ooms. Het meisje uit East End dat op hoge hakken voor de fotograaf loopt te paraderen langs een krioelende rij kinderen; het ritme van de rainswept roofs, schoorstenen en donkere ramen in het koude maanlicht; het heeft allemaal een moeilijk te beschrijven vitaliteit. Terwijl je ernaar kijkt bestaat het, en toch weet je dat het in deze vorm nooit heeft bestaan. Een retourtje Engeland is nog steeds genoeg om dat vast te stellen. Bill Brandt behind the camera laat zich inderdaad lezen als een prentenboek van een archetypisch Engeland. Dat wij dat mooi vinden zegt minstens zo veel over ons als over hem.

■