Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 9]

Bill Brandt en Das Unheimliche
De sombere heroïek van een fotograaf

Bill Brandt behind the camera Inleiding Mark Hwaorth-Booth en David Mellor Uitgever: Phaidon, 99 p., f 110,50 Importeur: Nilsson & Lamm

Mariëtte Haveman

Weinig moderne fotografen zijn zo zeer in nevelen gehuld als de Engelse fotograaf Bill Brandt. Hij stond bekend als een mysterieuze persoonlijkheid, bescheiden, teruggetrokken en onderhevig aan ziektes die traditioneel het aura van hypergevoeligheid dragen: in zijn jeugd tbc, en later, na een avontuur in een bombardement, diabetes. Zijn persoon en zijn foto's lijken doortrokken van hetzelfde fluïdum van mist en melancholie, met het Engelse landschap als ideale achtergrond.

Zulke fotografen (of andere kunstenaars, dat maakt niet uit) zijn een makkelijke prooi voor mensen die de kunst graag zien als een zuivere neerslag van des kunstenaars diepste drijfveren. In het geval van Brandt richt de duidingsdrift zich op zijn preoccupaties met ondulerende landschappen, in maanlicht gedrenkte gebouwen, Victoriaanse interieurs bewoond door sfinx-achtige naakten. Vooral het Unheimliche van Freud wordt met grote geestdrift op dit alles losgelaten. Freuds studie verscheen in 1919, toen de jonge Hermann Wilhelm Brandt in Hamburg zojuist zijn puberteit beleefde, als zoon van een Engelse vader en Duitse moeder. Zijn moeder was geabonneerd op het tijdschrift Das Plakat waarin tijdens de oorlog maandelijks Union Jacks werden verscheurd door vigoureuze Germanen. In het jaar na de oorlog (het jaar van Das Unheimliche!) publiceerde Das Plakat voor het eerst affiches van Frank Brangwijn die een somber-heroïsch beeld van Engeland toonden, bewoond door mythische mijnwerkers, bonkige proletariers en soldaten. Dit onaardse beeld zou een diepe indruk op de jonge Hermann Wilhelm hebben gemaakt, als aanvulling op de Engelse kinderboeken uit zijn jeugd. Zo werd Engeland voor Bill Brandt de belichaming van Das Unheimliche: ‘De categorie van het angstaanjagende die ons terugvoert tot wat van heel vroeger bekend en lang vertrouwd is.’ En zo kwam de fotograaf, via Wenen, Parijs en Barcelona, onvermijdelijk in Londen terecht, aldus David Mellor die zich speciaal in deze, materie heeft verdiept. Het spreekt vanzelf dat hij ook niet voorbij gaat aan de speciale plaats van geheimzinnige kamers in de foto's van Bill Brandt. Die preoccupatie wordt verklaard door Brandts angst voor de patriarchale figuur die op deze manier zou worden ‘getemd’ (‘reassuringly domesticated’).

Na de oorlog: een trein vertrekt uit Newcastle

Zulke verklaringen gaan altijd mank aan hetzelfde mengsel van moeilijk controleerbare bestanddelen, afgezaagde symbolische associaties en quasi-betekenisvolle contingenties. Als alle duistere gebouwen, golvende landschappen en geheimzinnige naakten die de fotografie heeft voortgebracht verklaard zouden moeten worden uit een dergelijke achtergrond, dan zouden fotografen heel wat meer op elkaar lijken dan ze doen.

Toch is er in dit geval reden om de verklaring niet in een klap te verwerpen. Die reden is dat Brandt zelf van betrekkelijk jongs af aan nogal geïnteresseerd was in psychoanalyse. Als de Bill Brandt van het Unheimliche heeft bestaan was hij waarschijnlijk voor een groot deel zijn eigen creatie, maar dat neemt niet weg dat hij misschien heeft bestaan.

Atmosfeer

Het belangrijkste gegeven dat in die richting wijst is dat Bill Brandt na een zesjarig verblijf in Davos als tbc-patiënt in 1927 een jaar lang door de Weense psychiater Wilhelm Stekel onder handen is genomen. Een van Stekels stokpaarden was gebouwd rond de observatie dat er in kinderverhalen en sprookjes vaak sprake is van duistere kamers en gebouwen waarop een taboe van betreding rust. Brandt was naar het schijnt zeer ontvankelijk voor de associaties van seksueel-symbolische aard die de psychiater aan zulke beelden verbond. ‘Na elke sessie reed Brandt uit Wenen naar het dorp Salmannsdorf en sprak onderweg met zijn vriend Rolf over Stekels intuities,’ schrijft Mellor. Uit zijn eigen gesprekken met Bill Brandt wordt duidelijk dat deze niet afwijzend stond tegenover de psychoanalytische verklaring van zijn foto's. Verschillende malen heeft hij uitspraken gedaan waarin hij blijk geeft van een sterke preoccupatie met de kindertijd, en met ‘atmosfeer’ als ‘een combinatie van elementen waarin het onderwerp wordt onthuld als vertrouwd en toch vreemd.’

Daarbij komt dat Brandt zijn eerste formele inspiratie vond bij de Parijse surrealisten, speciaal Brassai en Man Ray, in wiens studio hij een paar maanden werkte. In het tijdschrift Minotaure zijn nog foto's van hem te vinden, een collectie boegbeelden van schepen, naast een foto van Brassai waarop een heuvelrug en de rug van een naakte vrouw elkaars echo vormden.

In de daarop volgende jaren heeft Brandt zijn vorm gestaag verfijnd en gecompliceerd, daarin gesteund door een grote belezenheid en een even grote belangstelling voor films met een duistere cinematografie. Dickens, Orwell, de zusters Bronte, Buñuel, Hitchcock en Orson Welles hebben allemaal hun aandeel in het brein van de maker van deze vertrouwde en toch vreemde foto's.

Je kunt het breedvoerig hebben over de plaats en functie van al deze aandelen in Brandts foto's, en wie daarin geïnteresseerd is raad ik aan het artikel van David Mellor te lezen waarin systematisch elke steen is omgekeerd.

Maar de speciale aantrekkelijkheid van die foto's is volgens mij niet te vinden in de psychologische achtergronden, en ook niet in de talloze inspiratiebronnen. Die ligt eerder verscholen in de merkwaardige, effectieve eenvoud van zijn foto's. ‘Houses in Bayswater lit by moonlight’, ‘Train leaving Newcastle’ en ‘Halifax’ behoren tot de onvergetelijkste stadsgezichten die ik ken, en er is niet de minste kennis van Dr. Stekel of cinema noir voor nodig om ze te ‘begrijpen’. Ze zijn bijna schematisch in hun eenvoud: een paar hoge hoekige contouren die zich aftekenen tussen maanlicht, mist en rook. Veel meer is het niet, behalve dat er af en toe een trein of een voetganger passeert. Brandt kende blijkbaar het recept voor de opwekking van een bepaald soort emotie. Er

[Vervolg op pagina 10]